جناب آقاى ميلانى با استناد به سخن برخى از عالمان اهل سنّت، بيان داشته اند، يكى از عالمان اهل سنّت كه بخارى را مورد انتقاد قرار داده، و او را به بدعت گذارى در دين متّهم ساخته، و ديگران را از حضور در مجلس بخارى و نگارش رواياتش نهى كرده، محمّد بن يحيى ذهلى است كه عالم بزرگ نيشابور و رئيس علماى آن شهر و كل خراسان بوده است.
آقاى ابوسيف با تقطيع و نقل بخشى از سخنان ابن حجر عسقلانى و سبكى نتيجه گرفته كه:
۱ . بخارى اتّهامِ اعتقاد به مخلوق بودن قرآن را از خود نفى نموده،
۲ . بر خود ذهلى و ديگر بزرگان نيشابور با بخارى از سر حسادت بوده است. چون استقبال مردم و طالبان علم، از بخارى موجب شده تا مجلس درس ذهلى از رونق بيفتد، و همين امر حسادت او را برانگيخته و موجب شده است تا برعليه بخارى موضع گيرى نمايد.
و در نتيجه چنان كه سبكى متعرض شده، جرحى كه از سر حسادت باشد نبايد به آن توجه شود[۱].
نقد و بررسى:
ما پيش از آنكه به نقد ديدگاه ابوسيف بپردازيم، شرح حال كوتاهى از محمّد بن يحيى ذهلى را ارائه نموده، و سپس به بررسى سخنان ابوسيف مى پردازيم.
نگاهى به زندگى محمّد بن يحيى ذهلى (م ۲۵۸ ق)
وى از عالمان و محدثان برجسته و موثق اهل سنّت در عصر خويش است. ذهبى درباره وى مى نويسد: محمّد بن يحيى بن عبدالله، الإمام العلاّمة الحافظ البارع، شيخ الإسلام، وعالم أهل المشرق، وإمام أهل الحديث بخراسان، أبوعبدالله الذهلي، النيسابوري. … وانتهت إليه رئاسة العلم والعظمة، والسؤدد ببلدة. كانت له جلالة عجيبة بنيسابور، من نوع جلالة الإمام أحمد ببغداد، ومالك بالمدينة.
روى عنه البخاري والأربعة، وابن خزيمة، وأبوعوانة، وأبوعلي الميداني، وأبوزرعة، و …[۲]
قال ابن أبي داود: حدّثنا محمّد بن يحيى، وكان أمير المؤمنين في الحديث، وقال أبوحاتم: هو إمام أهل زمانه[۳].
وقال أبوبكر بن زياد: كان أمير المؤمنين في الحديث[۴].
قال ابن خزيمة: محمّد بن يحيى إمام عصره[۵].
قال السمعاني: الإمام أبوعبدالله محمّد بن يحيى الذهلي إمام نيسابور في عصره ورئيس العلماء ومقدمهم[۶].
قال ابن حجر: محمّد بن يحيى الذهلي النيسابوري ثقة حافظ جليل[۷].
وقال في موضع آخر: قال محمّد بن سهل بن عسكر: كنّا عند أحمد بن حنبل فدخل الذهلي فقام إليه أحمد ثمّ قال لبنيه وأصحابه: اذهبوا إلى أبي عبدالله واكتبوا عنه.
قال أحمد: فإنّي ما رأيت خراسانيّاً وقال: ما رأيت أحداً أعلم بحديث الزهري منه ولا أصحّ كتاباً منه[۸].
قال أبوبكر بن زكريا: وهو عندي إمام في الحديث[۹].
قال زنجويه بن محمّد: كنتُ أسمع مشائخنا يقولون الحديث الذي لا يعرفه محمّد بن يحيى لا يعبأ به.
وقال ابن أبي حاتم: سمعت أبي يقول: محمّد بن يحيى إمام زمانه.
قال: وكتب عنه أبي بالري وهو ثقة صدوق إمام من أئمّة المسلمين.
سئل أبي عنه فقال: ثقة. وقال النسائي: ثقة مأمون: وقال ابن أبي داود: حدّثنا محمّد بن يحيى النيسابوري وكان أمير المؤمنين في الحديث.
وقال ابن عقدة عن ابن خراش: كان محمّد بن يحيى من أئمّة العلم.
وقال الخطيب: كان أحد الأئمّة العارفين والحفّاظ المتقين والثقات المأمونين.
وقال النسائي في مشيخته: ثقة ثبت أحد الأئمّة في الحديث.
وقال ابن خزيمة: محمّد بن يحيى الذهلي إمام أهل عصره[۱۰].
وقال ابن الأخرم: ما أخرجت خراسان مثله. وقال أبو أحمد الفراء: محمّد بن يحيى عندنا إمام ثقة مبرز. وقال أحمد بن سيار المروزي: كان ثقة كتب الكثير ودوّن الكتب. وقال مسلمة: ثقة[۱۱].
آقاى ابوسيف عبارتى را از ابن حجر نقل كرده[۱۲] و حسادت را عامل موضع گيرى ذهلى برعليه بخارى دانسته و مى نويسد:
۱ . وقد كان الإمام الذهلي فيمن استقبل البخاري عند دخوله نيسابور وحثّ طلاّب العلم على الاستفادة منه.
۲ . دخلت الغيرة والحسد عند بعض شيوخ نيشابور مع فضلهم ومكانتهم كما حصل للإمام الذهلي إذ انصرف الناس عن مجلسه إلى مجلس الإمام البخاري فوقت الغيرة منه.
۳ . نفى الإمام البخاري عن نفسه هذه التهمة التي وجّهت له وأجاب بما يعتقده الحق والصواب[۱۳].
نقد و بررسى:
براى بررسى صحتوسقم نظر ابوسيف مناسب است عبارتى را از مسلم بن حجّاج قشيرى كه خود در آن وقايع حضور داشته، و از هواداران بخارى نيز بوده، نقل كنيم تا حقيقت روشن شود.
ذهبى مى نويسد: قال مسلم بن حجاج: لما قدم محمّد بن إسماعيل نيسابور … استقبلوه مرحلتين وثلاثة. فقال محمّد بن يحيى في مجلسه: من أراد أن يستقبل محمّد بن اسماعيل غداً فليستقبله. فاستقبله محمّد بن يحيى وعامة العلماء، فنزل دار البخاريين، فقال لنا محمّد بن يحيى: لا تسألوه عن شيء من الكلام، فإنّه إن أجاب بخلاف ما نحن فيه، وقع بيننا وبينه، … فازدهم الناس على محمّد بن اسماعيل، حتّى إمتلأ السطح والدار، فلمّا كان اليوم الثاني أو الثالث، قام إليه رجل، فسأله عن اللفظ بالقرآن، فقال: أفعالنا مخلوقة، وألفاظنا من أفعالنا. فوقع بينهم اختلاف، فقال بعض الناس: قال: لفظي بالقرآن مخلوق، وقال بعضهم: لم يقل، حتى تواثبوا، فاجتمع أهل الدار، وأخرجوهم[۱۴].
در عبارت فوق به چند نكته اشاره شده است:
۱ . محمّد بن يحيى ذهلى شخصاً در مراسم استقبال از بخارى حضور داشته، و ديگران را هم به استقبال از بخارى تشويق كرده است.
۲ . محمّد بن يحيى ذهلى از انحراف اعتقادى بخارى قبل از آنكه به نيشابور وارد شود خبر داشته، لذا به شاگردان خود و ديگر عالمان آن شهر توصيه كرده كه از بخارى سؤال اعتقادى نپرسند چون ممكن است ديدگاه او با علماى نيشابور تفاوت داشته باشد و همين امر موجب اختلاف آنان شود.
۳ . بروز انحراف اعتقادى از سوى بخارى در همان روزهاى آغاز ورود او به نيشابور بوده است، در روز دوم يا روز سوم، و اين قضيه زياد طول نكشيده تا چنان كه آقاى ابوسيف ادعا كرده بر اثر استقبال مردم و طالبان علم از مجلس درس بخارى، مجلس درس ذهلى از رونق بيفتد و او به بخارى حسادت ورزد، و بر اثر حسادت در مورد بخارى موضع گيرى كند.
۴ . در عبارت مسلم نيشابورى هيچ اثرى از اينكه بخارى اتهام اعتقاد به مخلوق بودن قرآن را از خود نفى كرده باشد ديده نمى شود. لذا ادعاى ابوسيف كه مى گويد: بخارى اين اتهام را انكار كرده، ادعايى بدون دليل است.
۵ . علاوه بر اين، اگر رفتار ذهلى با بخارى كه طبق گزارش ذهبى، جايگاه علمى و دينى وى در نيشابور، بلكه در خراسان، همانند جايگاه احمد بن حنبل در بغداد و جايگاه مالك در مدينه بوده است[۱۵]، براساس هوى و هوس باشد و چنين شخصيتى بر اساس حسادت به جرح افرادى مانند بخارى مبادرت كرده باشد، جرح و تعديل ديگر عالمان اهل سنّت كه از نظر علمى و دينى و اخلاقى نسبت به ذهلى در مرتبه پايين ترى قرار داشته اند، به طريق اولى بايد برخاسته از هوا و هوس و حسادت باشد. و چنين جرح و تعديل هايى، و نيز علم رجالى كه برآمده از اين گونه جرح و تعديل ها است، چه ارزشى خواهد داشت؟!
در نتيجه صحت انتقاد ذهلى از بخارى به قوت خود باقى است و هيچ دليلى وجود ندارد كه آن را از اعتبار ساقط كند.
انحراف بخارى از اهل بيت عليهم السلام:
جناب آقاى ميلانى از ابن دحيه كلبى نقل كرده اند كه وى معتقد بوده بخارى در مورد اهل بيت پيامبر صلّى الله عليه وآله دچار انحراف است. اين انحراف موجب شده تا وى فضايل اهل بيت را نقل نكند و آنچه را هم كه نقل كرده، ناقص نقل كند.
آقاى ابوسيف مى گويد:
از هيچ يك از دانشمندان مورد اعتماد ديده نشده كه بخارى را به چنين روش پستى نسبت دهند. علاوه بر اين، ادعاى فوق با روش بخارى در كتاب صحيح اش مخالف است. چراكه بخارى در كتاب صحيح خود در كتاب اصحاب النبى صلّى الله عليه وآله مناقب على بن ابى طالب عليه السلام، فاطمه عليها السلام، حسن عليه السلام و حسين عليه السلام، جعفر بن ابى طالب، عبّاس بن عبدالمطّلب، و ابن عبّاس را ذكر كرده است. و آيا كسى كه روايات فضايل اهل بيت عليهم السلام را در كتاب خود ذكر كرده مى توان منحرف از اهل بيت دانست؟!
ما پيش از آنكه به بررسى ديدگاه ابوسيف بپردازيم نگاهى به زندگى ابن دحيه كلبى مى افكنيم، و سپس نظر ابوسيف را مورد بررسى قرار مى دهيم.
ابن دحيه كلبى
ذهبى درباره وى مى نويسد: الشيخ العلاّمة المحدّث الرحال، مجدالدين أبوالخطاب عمر ابن حسن بن علي بن الجميل … بن خليفة الكلبي. وكان بصيراً بالحديث معتنياً بتقييده، مكبّاً على سماعه، معروفاً بالضبط، له حظ وافر من اللغة ومشاركة في العربية وغيرها. … سمع من منصور الفراوي بنيسابور، سمع بها «صحيح مسلم» … روى عنه ابن الدبيثي، فقال: كان له معرفة حسنة بالنحو واللغة، وأُنسة بالحديث، فقيهاً على مذهب مالك، كان يقول: إنّه حفظ «صحيح مسلم» جميعه، وإنّه قرأه على شيخ بالمغرب من حفظه. … وقال ابن نقطة: ذكر لي أبوالقاسم بن عبدالسلام ثقة. … قال ابن مسدي في «معجمه»: كان أبوالخطاب علاّمة زمانه[۱۶].
اين خلّكان مى نويسد: … كان أبوالخطاب من أعيان العلماء ومشاهير الفضلاء متقناً لعلم الحديث النبوي وما يتعلّق به، عارفاً بالنحو واللغة وأيام العرب وأشعارها …[۱۷] .
سيوطى مى نويسد: ابن دحية الإمام العلاّمة الحافظ الكبير، أبوالخطاب عمر بن حسن الأندلسي، كان بصيراً بالحديث معتنياً به، له حظ وافر من اللغة ومشاركة في العربية …[۱۸] .
سيوطى مى نويسد: دحية الكلبي … من أعيان العلماء، ومشاهير الفضلاء. متقناً لعلم الحديث وما يتعلّق به ، …[۱۹] .
نقد و بررسى:
چنان كه گذشت ابن دحيه كلبى از فقها، اُدبا، لغت شناسان، نحويان، و محدّثان موثّق اهل سنّت است. و چنان كه در سخنان آقاى ميلانى آمده، و ابوسيف نيز آن را پذيرفته، كلبى معتقد بوده بخارى در مورد اهل بيت پيامبر انحراف دارد و در بيان فضايل اهل بيت كوتاهى كرده است.
اگر ابن دحيه هم اين حقيقت را بيان نكرده بود، اين مسئله براى كسانى كه با آثار بخارى، بهويژه كتاب صحيح وى آشنايى دارند خيلى روشن است كه بخارى در حق اهل بيت پيامبر صلّى الله عليه وآله كوتاهى و كم لطفى كرده است.
ابوسيف مى گويد:
بخارى در باب «فضائل أصحاب النبي صلّى الله عليه وآله» درباره مناقب على بن ابى طالب عليه السلام، فاطمه عليها السلام، حسن عليه السلام و حسين عليه السلام، جعفر بن ابى طالب، عبّاس بن عبدالمطّلب، و ابن عبّاس، حديث نقل كرده است. و آيا چنين كسى را مى توان منصرف از اهل بيت پيامبر صلّى الله عليه وآله دانست؟[۲۰]
نقد و بررسى:
در پاسخ به سخن ابوسيف بايد گفت مهم نيست كه بخارى در باب مناقب آنان فضايلى براى آنان نقل كرده، آنچه مهم است آن است كه ببينيم بخارى براى اهل بيت پيامبر صلّى الله عليه وآله چه فضايلى نقل كرده و چه تعداد نقل كرده، و براى ديگران چه تعداد فضيلت نقل كرده است؟
بخارى در «باب فضائل اصحاب النبى صلّى الله عليه وآله»[۲۱]، «باب مناقب على بن ابى طالب عليه السلام» ۵ حديث در فضيلت اميرالمؤمنين عليه السلام نقل كرده است[۲۲]. درحالى كه در فضيلت ابوبكر ۲۲ حديث[۲۳]; و در فضيلت عمر ۱۵ حديث نقل كرده است[۲۴]. در باب مناقب فاطمه عليها السلام دختر پيامبر اكرم صلّى الله عليه وآله براى ايشان ۱ حديث نقل كرده[۲۵]، درحالى كه در فضيلت عايشه دختر ابوبكر ۸ حديث نقل كرده است[۲۶].
در باب مناقب امام حسن عليه السلام و امام حسين عليه السلام جمعاً ۸ حديث نقل كرده[۲۷]، ضمن اينكه مناقب آنان را بعد از مناقب جمع زيادى از صحابه و فرزندان آنان قرار داده است.
علاوه بر اين، بخارى از على بن ابى طالب عليه السلام كه در طى ۲۳ سال دوران رسالت پيامبر صلّى الله عليه وآله در همه صحنه ها در كنار پيامبر صلّى الله عليه وآله بوده ۲۹ حديث نقل كرده[۲۸]، درحالى كه از ابوهريره كه حداكثر حدود سه سال پيامبر صلّى الله عليه وآله را درك كرده، و هيچ گاه جزء نزديكان پيامبر صلّى الله عليه وآله نبوده، ۴۴۶ حديث نقل كرده است[۲۹].
از صديقه طاهره فاطمه زهرا عليها السلام دختر پيامبر اكرم صلّى الله عليه وآله ۱ حديث نقل كرده[۳۰]، درحالى كه از عايشه دختر ابوبكر ۲۴۲ حديث نقل كرده است[۳۱].
از امام حسن بن على عليه السلام سبط اكبر رسول خدا صلّى الله عليه وآله و سيّد جوانان اهل بهشت در تعاليق يك حديث نقل كرده[۳۲]، و مسلم نيشابورى از ايشان هيچ حديثى نقل كرده است[۳۳]. اين در حالى است كه بخارى از عبدالله بن عمر بن خطاب ۲۷۰ حديث نقل كرده است[۳۴].
بخارى از سبط اصغر پيامبر صلّى الله عليه وآله امام حسين بن على عليه السلام، و امام على بن الحسين زين العابدين عليه السلام، و امام محمّد باقر عليه السلام خيلى محدود حديث نقل كرده است. اما از حضرت امام جعفر صادق عليه السلام در كتاب صحيح خود هيچ حديثى نقل نكرده است[۳۵]. ذهبى در شرح حال امام صادق عليه السلام مى نويسد: لم يخرج له البخاري في الصحيح[۳۶].
نه بخارى و نه مسلم از ديگر امامان اهل بيت هيچ حديثى در كتاب صحيح شان نقل نكرده اند. نيز بخارى هيچ توجهى به روايات متواتر مربوط به امام مهدى موعود عليه السلام نكرده، و حتى يك مورد از اين روايات را در كتاب صحيح خود ذكر نكرده است. اين اقدام بخارى بهانه به دست مخالفان مهدويت داده و آنان عدم ثبت اين روايات در صحيح بخارى را دليل ضعف و نادرست بودن آن روايات قلمداد كرده اند.
چنان كه گذشت كم لطفى و بى مهرى بخارى نسبت به اهل بيت پيامبر صلّى الله عليه وآله امرى قطعى و مسلّم است. و اين حقيقتى است كه چنان كه پيش تر گذشت، ابن دحيه كلبى نيز به آن اذعان كرده است.
و بخارى گرچه در كتاب صحيح خود «باب فضايل اصحاب النبى صلّى الله عليه وآله» مناقبى براى برخى از اهل بيت پيامبر صلّى الله عليه وآله ذكر نموده، اما اين فضايل در مقايسه با فضايلى كه او براى ديگران ذكر كرده ناچيز است.
درحالى كه افرادى كه بخارى براى آنان فضايل فراوانى ذكر نموده به هيچ روى قابل مقايسه با اهل بيت پيامبر صلّى الله عليه وآله نيستند، و شخصيت آنان در برابر اهل بيت پيامبر صلّى الله عليه وآله هيچ است.
اين مطلب حقيقتى است كه اميرالمؤمنين على بن أبي طالب عليه السلام در سخنان خود به آن تصريح كرده و فرموده اند: «… لا يقاس بآل محمّد صلّى الله عليه وآله من هذه الأُمّة أحد …»[۳۷]. با آل پيامبر صلّى الله عليه وآله احدى از اين امّت را نمى توان مقايسه كرد.
موضع بخارى در برابر روايات امام صادق عليه السلام
جناب آقاى ميلانى عدم نقل بخارى از روايات امام صادق عليه السلام را نشانه بغض و دشمنى بخارى نسبت به اهل بيت عليهم السلام، و انحراف او از راه و روش اهل بيت عليهم السلام دانسته اند.
ابوسيف در پاسخ به آقاى ميلانى نكاتى را متعرّض شده است. از جمله:
۱ . وى مى نويسد: «إنّه لا يشترط في كل عالم ومؤلف أن يخرج عن كل ثقة، وكذلك لا يكون عدم إخراجه عن أي ثقة بغضاً له أو توهيناً لأمره أو حطاً من قدره»[۳۸].
نقد و بررسى: اوّلاً: سيره و روش محدّثان بزرگ بر اين بوده كه حتى الامكان از افراد ثقه بيشترى حديث نقل كنند. آنان براى دستيابى به اين مقصود گاه ده ها سال وقت گذاشته و به نقاط مختلف جهان اسلام مسافرت مى كرده اند تا بتوانند از افراد موثّق بيشترى حديث بشنوند و نقل كنند، و خود بخارى چنين وضعيتى داشته است.
بنابراين، محدّثان بزرگ در تدوين كتب حديث، از همه محدّثان موثّقى كه دسترسى به آنها و روايات آنان داشته داشته اند حديث نقل مى كرده اند. اما اگر به افرادى، يا روايات آن افراد دسترسى نداشته اند، در اين صورت در عدم نقل حديث از چنين افرادى معذوراند.
ثانياً: اگر محدث بزرگى باشد كه از نظر علم، اخلاق، دين دارى، وثاقت و راست گويى، نسبت به ديگر محدّثان عصر خود در مرتبه بسيار بالاترى قرار دارد، و مؤلف كتاب حديث، دسترسى به روايات او دارد، در اين صورت اگر از او حديث نقل نكند و در عوض از افراد منحرف و ضعيف حديث نقل كند، معلوم مى شود كه در كار اين مؤلف غرضى وجود دارد، و اين اقدام مؤلف كتاب حديث، كاستن از قدر و منزلت آن محدث بزرگ، و توهين به او محسوب مى شود. و عدم نقل بخارى از امام صادق عليه السلام از اين قبيل است. وقتى بخارى به روايات امام صادق عليه السلام دسترسى دارد اما از ايشان حديث نقل نمى كند، در عوض از افراد منحرف مانند خوارج و ناصبى ها، و افراد بسيار ضعيف حديث نقل مى كند معلوم مى شود در كار بخارى غرضى وجود دارد.
۲ . ابوسيف مى نويسد: «فقد يكون الراوي ثقةً ولكن حديثه لم يصل المؤلف باسناد على شرطه، أو يكون الراوي ثقة لكن حديث غيره أسند وأقوى، أو يكون الراوي ثقة ولم يقع للمؤلف حديثه»[۳۹].
نقد و بررسى: براى توجيه اقدام بخارى در عدم نقل حديث از امام صادق عليه السلام هيچ يك از احتمالات فوق پذيرفته نيست.
اينكه كسى بگويد روايات امام صادق عليه السلام به دست بخارى نرسيده، يا روايات ايشان شرايط مورد نظر بخارى را نداشته، يا در همان موضوعاتى كه از امام صادق عليه السلام حديث نقل شده، از افراد ديگرى در همان موضوعات رواياتى با سند قوى تر نقل شده، هيچ كدام از اين احتمالات پذيرفته نيست.
چون شمار زيادى از برجسته ترين شيوخ بخارى كه وى از آنان فراوان حديث نقل كرده جزء راويان روايات امام صادق عليه السلاماند كه ما در سطور آينده به اسامى شمارى از آنان اشاره خواهيم نمود. آيا بخارى كه روايات ديگران را از طريق آنان نقل كرده و پذيرفته نمى توانسته روايات امام صادق عليه السلام را از طريق آنان نقل كند و بپذيرد؟!
۳ . ابوسيف مى نويسد: انّ البخاري لم يشترط على نفسه أن يخرج جميع الصحيح أو أن يخرج لجميع الثقات[۴۰].
نقد و بررسى: شكى نيست كه آنچه بخارى در كتاب خود نقل كرده همه روايات صحيح نيست، چنان او از همه افراد ثقه هم حديث نقل كرده است. اما وقتى بخارى با آنكه به روايات امام صادق عليه السلام دسترسى دارد اما از ايشان حديث نقل نمى كند، و در عوض از افراد منحرف و ضعيف كه قبلاً نام شمارى از آنان ذكر شد حديث نقل مى كند، معلوم مى شود غرضى در كار است.
مشكل بخارى فقط عدم نقل حديث از امام صادق عليه السلام نيست، بلكه او از امام موسى كاظم عليه السلام، امام رضا عليه السلام، امام جواد عليه السلام، امام هادى عليه السلام، و امام حسن عسكرى عليه السلام، هم هيچ حديثى نقل نكرده، و از روايات مربوط به امام مهدى موعود عليه السلام نيز هيچ روايتى در كتاب صحيح خود نقل نكرده; از على بن ابى طالب عليه السلام، صديقه طاهره فاطمه زهرا عليها السلام، امام حسن مجتبى عليه السلام، امام حسين عليه السلام، امام سجّاد عليه السلام، و امام باقر عليه السلام، هم كه حديث نقل كرده، بسيار اندك و ناچيز است.
از باب مثال، وى از على بن ابى طالب عليه السلام ۲۹ حديث نقل كرده[۴۱]، اما از ابوهريره ۴۴۶ حديث[۴۲]. از فاطمه زهرا عليها السلام ۱ حديث نقل كرده اما از عايشه ۲۴۲ حديث[۴۳]. نمونه هاى فوق نشان مى دهد كه كم لطفى و بى توجهى بخارى فقط به امام صادق عليه السلام نيست، بلكه به تمام اهل بيت پيامبر صلّى الله عليه وآله است.
۴ . ابوسيف مى نويسد: أخرج الإمام البخاري عن الإمام الصادق عليه السلام في كتابه «الأدب المفرد»[۴۴].
نقد و بررسى: در سند يكى از روايات كتاب ادب المفرد نام «جعفر» ذكر شده كه ابوسيف معتقد است مقصود امام جعفر صادق عليه السلام است.
اوّلاً: صحت ادعاى ايشان مسلم نيست.
ثانياً: بر فرض صحت، نام امام صادق عليه السلام در كتاب «ادب المفرد»[۴۵] فقط در سند يك حديث قرار دارد، آنهم در يك موضوع كم اهميت.
۵ . ابوسيف مى نويسد: «آفة روايات الإمام جعفر الصادق من الرواة عنه، فلا تكاد تسلم لنا رواية عنه إلاّ وفي طريقها الكذّابون والوضّاعون والمتروكون من الرافضة»[۴۶].
نقد و بررسى: آخرين سخن ابوسيف درباره روايات امام صادق عليه السلام آن است كه مشكل روايات امام صادق عليه السلام از راويان اين روايات است كه همه آنان شيعيانى دروغ گو، جعل كننده حديث و متروك اند.
در پاسخ به اين ادعاى ابوسيف مى گوييم:
اولاً: جمع زيادى از حافظان و محدّثان بزرگ اهل سنّت از شاگردان و راويان روايات امام صادق عليه السلاماند. از آن جمله اند: سفيان ثورى، سفيان بن عيينه، شعبة بن حجاج، مالك بن انس، ابوحنيفه نعمان بن ثابت، يحيى بن سعيد انصارى، يحيى بن سعيد قطان، ابن جريح، حسن بن صالح، حفص بن غياث، معاوية بن عمار دهنى، و …[۴۷] .
افراد يادشده و ده ها تن از اين دست، روايات فراوانى از امام صادق عليه السلام، نقل كرده اند. اينان نه رافضى اند، و نه دروغ گو، بلكه از موثّق ترين حافظان و محدّثان اهل سنّت اند. آيا بخارى نمى توانسته از طريق افراد يادشده چند حديث از امام صادق عليه السلام نقل كند؟!
ثانياً: شمار زيادى از شيعيانى كه شاگرد امام صادق عليه السلام بوده، يا از آن حضرت روايت نقل كرده اند، مورد توثيق رجال شناسان اهل سنّت قرار دارند.
از باب مثال يكى از آنان اَبان بن تغلب است[۴۸].
احمد بن حنبل، يحيى بن معين، اسحاق بن منصور، ابوحاتم رازى، نسائى، ابن سعد، حاكم نيشابورى، وعبدالله بن عدى جرجانى او را توثيق كرده اند[۴۹]. ابوحاتم رازى و ابوالحجاج مزى او را فردى صالح دانسته، عبدالله بن عدى عموم رواياتش را درست، و او را در حديث فردى راست گو دانسته است[۵۰].
ابن حبان نام وى را در كتاب «الثقات» ذكر نموده كه به معناى وثاقت او است[۵۱].
ابن شاهين نيز نام اَبان را در كتاب ثقات خود ذكر كرده و از عبدالله بن احمد بن حنبل نقل كرده كه احمد وى را توثيق نموده است[۵۲].
ذهبى نيز او را فردى راست گو دانسته است[۵۳].
بخارى هيچ حديثى از ابان بن تغلب نقل نكرده است.
ابوالحجاج مزى مى نويسد: روى له جماعة، إلاّ البخاري[۵۴].
ذهبى مى نويسد: ولم يخرج له البخاري[۵۵].
اين در حالى است كه شمار زيادى از شيوخ بخارى، مانند:
حماد بن زيد، سفيان بن عيينة، زهير بن معاوية، سعيد بن بشير، شعبة بن حجاج، عبدالله بن مبارك، موسى بن عقبه، هارون بن موسى نحوى، و … از وى حديث نقل كرده اند[۵۶].
آيا بخارى كه دسترسى به روايات وى داشته نمى توانسته چند روايت از او نقل كند؟!
رفتار بخارى نشان مى دهد كه مشكل او فقط با امام صادق عليه السلام نيست، بلكه او با يك جريان صحيح و عظيم فكرى يعنى اهل بيت پيامبر صلّى الله عليه وآله و پيروان آنان مشكل دارد، و مى كوشد تا حتى الامكان از آنان چيزى نقل نكند.
حديث «آتش زدن لانه مورچگان توسط يكى از پيامبران»
جناب آقاى ميلانى يكى از روايات باطلى كه بخارى در كتاب صحيح خود ذكر كرده را روايتى دانسته اند كه بخارى با ذكر سند از ابوهريره نقل كرده كه رسول خدا صلّى الله عليه وآله فرموده اند: «نزل نبيّ من الأنبياء تحت شجرة، فلدغتهُ نملة، فأمر بجهازه فأُخرج من تحتها، ثم أمر ببيتها فأُحرق بالنّار، فأوحى الله إليه: فهلاّ نملة واحدة؟!»[۵۷].
آقاى ابوسيف بدون آنكه پاسخ روشنى به آقاى ميلانى بدهد با نقل چند عبارت مبهم از تعدادى از دانشمندان اهل سنّت، مدعى است كه حديث يادشده در اعلى مرتبه صحت قرار دارد، چون بخارى و مسلم هر دو اين حديث را در كتاب صحيح خود روايت كرده اند[۵۸].
نقد و بررسى:
ما ساحت پيامبران الهى را از ارتكاب چنين اقدامى پاك و مبرّا دانسته، و انتساب چنين اقدامى به يكى از فرستادگان خداوند را به هيچ عنوان درست ندانسته و نمى پذيريم. و صدور چنين حديثى از رسول گرامى اسلام را نيز منكريم، و آن را ساخته دست دروغ گويان مى دانيم. برخى از ايرادهايى كه نادرست بودن اين حديث را تأييد مى كند به قرار ذيل است:
۱ . چنان كه در حديث يادشده آمده، خداوند به آن پيامبر كه طبق نظر دانشمندان اهل سنّت جناب موسى عليه السلام[۵۹] بوده وحى كرده و او را به خاطر كشتن و آتش زدن مورچگانى كه مرتكب هيچ گناهى نشده، و آسيبى به آن پيامبر نرسانده اند مورد عتاب و نكوهش قرار داده است. نفس نكوهش آن پيامبر توسط خداوند بيانگر درست نبودن اقدام آن پيامبر است. و از آنجا كه ارتكاب گناه با عصمت پيامبران منافات دارد، معلوم مى شود كه حديث ابوهريره دروغ است.
۲ . مسلم نيشابورى اين حديث را دو بار در صحيح خود در باب «النهي عن قتل النمل»[۶۰]، ذكر كرده است. نقل حديث توسط مسلم در اين باب بيانگر آن است كه خود وى معتقد است كشتن و سوزاندن مورچگان جايز نبوده، و نبايد اين كار صورت مى گرفت.
۳ . سند حديث ضعيف است. در سند اين حديث شخصى به نام «اسماعيل بن ابى اُويس» وجود دارد كه بخارى حديث را از او نقل كرده است. و رجال شناسان اهل سنّت اسماعيل بن ابى اُويس را تضعيف كرده اند. عقيلى مى نويسد: اسماعيل بن أبي أُويس المدني، حدثني محمّد بن أحمد قال حدّثنا معاوية بن صالح، قال سمعت يحيى بن معين يقول: أبو أُويس وإبنه ضعيفان. وحدّثني أُسامة الرقاق البصري يقول سمعت يحيى بن معين يقول: اسماعيل بن أبي أُويس يسوى فلساً[۶۱].
عبدالله بن عدى جرجانى مى نويسد: حدّثنا ابن أبي عصمة، حدّثنا أحمد بن أبي يحيى قال: سمعت يحيى بن معين يقول: ابن أبي أُويس وأبوه يسرقان الحديث[۶۲].
ابن عدى مى افزايد: سمعت ابن حماد يقول: سمعت النضر بن سلمة المروزي يقول: ابن أبي أُويس كذّاب. وقال النسائي: اسماعيل بن أبي أُويس ضعيف[۶۳].
ابن عدى روايتى از اسماعيل بن ابى اُويس نقل كرده و بعد مى نويسد: قال الشيخ: وهذا الحديث منكر … وابن أبي أُويس روى عن خاله مالك أحاديث غير أنّه لا يتابعه أحد عليها[۶۴].
ابن حجر عسقلانى مى نويسد: قال الدارقطنى: أخرج البخاري حديث اسماعيل بن أبي أُويس … واسماعيل ضعيف.
وى در جاى ديگرى مى نويسد: اسماعيل بن أبي أُويس … قال الدارقطني: لا أختاره في الصحيح[۶۵].
علاءالدين مغلطاى در شرح حال اسماعيل بن ابى اُويس مى نويسد: قال أبوالفتح الأزدى: ضعيف. وقال ابن حزم: قال الأزدي أبوالفتح الحافظ حدثني سيف بن محمّد أنّ ابن أبي أُويس كان يضع الحديث.
قال الخليلي: وجماعة من الحفّاظ قالوا كان ضعيف العقل[۶۶].
مغلطاى مى افزايد: … عن أبي عبدالرحمن قال: قال لي سلمة بن شبيب سمعت اسماعيل بن أبي أُويس يقول: ربّما أضَعُ الحديث لأهل المدينة إذا اختلفوا في شيء فيما بينهم.
قال النضر بن سلمة المروزي: هو كذّاب، ذكر عنه ابن الجوزي، وقال ابن دحية في المستوفى: تكلم الناس فيه كلاماً قبيحاً[۶۷].
ابن حزم مى نويسد: ابن أبي أُويس ضعيف[۶۸].
حديث يادشده از نظر سند عيوب ديگرى نيز دارد كه به خاطر پرهيز از اطاله كلام از پرداختن به آنها خوددارى مى شود.
۴ . يكى ديگر از محدّثانى كه حديث مورد نظر را نقل كرده عبدالرزاق صنعانى است. در نقل عبدالرزاق، ابوهريره حديث را به پيامبر نسبت نداده است[۶۹]. اين امر اين احتمال را تقويت مى كند كه اين حديث، سخن پيامبر صلّى الله عليه وآله نيست; بلكه سخن خود ابوهريره است كه آن را به رسول خدا صلّى الله عليه وآله نسبت داده است. و چنين اقدامى در زندگى ابوهريره داراى سابقه است.
بخارى[۷۰] و جمع ديگرى از محدّثان[۷۱] نقل كرده اند كه روزى ابوهريره حديثى را به رسول خدا صلّى الله عليه وآله نسبت داد كه پذيرش آن براى مردم دشوار بود. وقتى ابوهريره ديد مردم حاضر نيستند باور كنند كه رسول خدا صلّى الله عليه وآله چنين سخنى گفته باشند، ابوهريره اذعان نمود كه آن را از كيسه خودش بيرون آورده و به عنوان حديث پيامبر صلّى الله عليه وآله تحويل آنان داده است.
۵ . آقاى محمد فؤاد عبدالباقى كه تحقيق صحيح مسلم را بر عهده داشته در ذيل حديث نوشته است: «فهلاّ نملة واحدة» أي فهلاّ عاقبت نملة واحدة هي التي قرصتك لأنّها الجانية. وأمّا غيرها فليس لها جناية[۷۲].
محقّقان سنن ابى داود آقايان: سيد سيد محمّد، وعبدالخير، عبدالقادر نيز در ذيل حديث نوشته اند: «فهلاّ نملة واحدة»: أي فهلاّ عاقبت نملة واحدة، هي التي قرصتك لأنّها هي الجانية. وأمّا غيرها فليس لها جناية. وأمّا في شرعنا: فلا يجوز الإحراق بالنار للحيوان»[۷۳].
چنان كه ملاحظه مى كنيد دانشمندان يادشده نيز فقط مجازات مورچه اى كه مرتكب جنايت شده و به آن پيامبر آسيب رسانده را جايز دانسته، و مجازات ساير مورچگان را اقدامى نادرست دانسته اند.
۶ . مفسّران اهل سنّت در ذيل آيه: (… قالَتْ نَمْلَةٌ يا أَيُّهَا الَّنمْلُ ادْخُلُوا مَساكِنَكُمْ لا يَحْطِمَنَّكُمْ سُلَيْمانُ وَجُنُودُهُ وَهُمْ لا يَشْعُرُونَ )[۷۴]، مطالبى ذكر كرده اند كه ديدگاه آقاى ابوسيف را در مورد روايت يادشده، بلكه خود روايت را نفى مى كند، و نشان مى دهد كه روايت يادشده از پايه و اساس درستى برخوردار نيست. نظر شمارى از آنان عبارت است از:
۱ . مقاتل بن سليمان مى نويسد: (فتبسّم ضاحكاً من قولها) ضحك من ثنائها على سليمان بعدله في ملكه، أنّه لو يشعر بكم لم يحطمكم. ثمّ وقف سليمان بمن معه من الجنود ليدخل النمل مساكنهم …[۷۵] .
۳ . سمرقندى مى نويسد: (وَهُمْ لا يَشْعُرُونَ ) يعني: قوم سليمان لا يشعرون بكم، ولو كانوا يشعرون بكم، لا يحطمونكم، لأنّهم علموا أنّ سليمان ملك عادل لا بَغُيَ فيه ولا جور فيه، ولئن علم بها لم توطأ[۷۶].
۳ . فخر رازى مى نويسد: أنّ النملة قالت: (وَهُمْ لا يَشْعُرُونَ ) كأنّها عرفت أنّ النبي معصوم فلا يقع منه قتل هذه الحيوانات إلاّ على سبيل السهو، وهذا تنبيه عظيم على وجوب الجزم بعصمة الأنبياء عليهم السلام[۷۷].
۴ . بيضاوى مى نويسد: … (وَهُمْ لا يَشْعُرُونَ ) بأنّهم يحطمونكم، إذ لو شعروا لم يفعلوا كأنّها شعرت عصمة الأنبياء من الظلم والإيذاء[۷۸].
۵ . ابوالسعود مى نويسد: (وَهُمْ لا يَشْعُرُونَ ) مفيد لتقييد الحطم بحال عدم شعورهم بمكانهم حتى لو شعروا بذلك لم يحطموا، وأرادت بذلك الإيذان بأنّها عارفة بشئون سليمان وسائر الأنبياء عليهم السلام من عصمتهم عن الظلم والإيذاء[۷۹].
۶ . خطيب شربينى مى نويسد: (وَهُمْ لا يَشْعُرُونَ ) أي: بحطمهم لكم لإشتغالهم بما هم فيه من أحوال السير، وقولها هذا يدل على علمها بأنّهم لو شعروا بهم ما آذوهم لأنّهم أتباع نبيّ فهم رحماء[۸۰].
ديگر مفسران اهل سنّت نيز ديدگاه هاى مشابهى بيان داشته اند. نتيجه اى كه از ديدگاه مفسران يادشده در تفسير آيه ۱۸ سوره نمل بهويژه فراز (وَهُمْ لا يَشْعُرُونَ )حاصل مى شود آن است مورچگان مى دانند كه پيامبران معصوم اند و پيروان شان رئوف و مهربان، و پيامبران به خاطر داشتن صفت عصمت، عمداً و از روى علم و آگاهى به اذيت و آزار و قتل حيوانات دست نمى زنند، و به آنان ظلم و تعدى روا نمى دارند. با اين وجود چگونه ممكن است پيامبر بزرگ و معصومى مانند موساى كليم از روى علم و عمد به اذيت و آزار مورچگانى كه هيچ آسيبى به او نرسانده اند دست زده و ده ها و صدها هزار مورچه بى گناه كه خداوند را ستايش مى كنند به قتل رسانده و در آتش بسوزاند؟!
جاى بسى تأسف است كه مورچگان مى دانند كه پيامبران معصوم اند و عمداً به حيوانات اذيت و آزار نرسانده و آنها را به قتل نمى رسانند، اما ابوهريره و بخارى و مسلم نيشابورى و ابوسيف از فهم اين حقيقتِ روشن عاجزند.
با توجه به نكاتى كه مفسران در تفسير آيه ۱۸ نمل بيان كرده اند مى توان حديث ابوهريره را بر ضد اين آيه دانست، درحالى كه مهمترين معيار براى سنجش صحت يك حديث، هماهنگ بودن آن با قرآن است. و حديث ابوهريره به خاطر فقدان اين ويژگى، از درجه اعتبار ساقط است.
ابوسيف مى نويسد: «إنّ أهل السنّة والجماعة يعتقدون عصمة الأنبياء في تبليغ الوحي وعصمتهم من الوقوع في الكبائر وعصمتهم من الإصرار على الصغائر وما سوى ذلك فهم بشر كالبشر يقع منهم الخطأ»[۸۱].
نقد و بررسى:
اولاً: تعريفى كه ايشان براى عصمت ذكر كرده و آن را به اهل سنّت نسبت داده است مبتنى بر كدام آيه قرآن كريم، و كدام حديث صحيح پيامبر صلّى الله عليه وآله، و كدام برهان عقل است؟
روايات پيامبر صلّى الله عليه وآله بر ضد تعريف ايشان از عصمت دلالت دارد. ابوهريره از رسول خدا صلّى الله عليه وآله نقل كرده است كه فرمود:
«إنّي لا أقول إلاّ حقاً»[۸۲]. پيامبر در اين حديث، سخنان خود را به صورت مطلق و بدون هيچ قيد و شرطى، حق دانسته اند، چه در تبليغ وحى باشد، و چه در ساير موضوعات. و حق مطلق كه با هيچ باطلى آميخته نشده باشد معصوم است.
علاوه بر اين، فعل آن پيامبر در سوزاندن مورچگان از دو حال خارج نيست، يا گناه كبيره است و يا صغيره. اگر گناه كبيره باشد كه طبق تعريف ابوسيف براى عصمت، پيامبران از ارتكاب گناه كبيره معصوم اند، و اگر گناه صغيره باشد، اصرار پيامبران بر گناه صغيره هم چنان كه در تعريف ابوسيف آمده با عصمت پيامبران منافات دارد و آنان از ارتكاب آن معصوم اند. و سوزاندن صدها هزار مورچه توسط آن پيامبر از روى علم و عمد، اگر گناه كبيره نباشد، يقيناً گناه صغيره اى است كه آن پيامبر بر آن اصرار ورزيده است.
پس بنا بر تعريفى كه خود ابوسيف و هم مذهبان ايشان براى عصمت پيامبران ارائه داده اند
ارتكاب چنين گناهى با عصمت آن پيامبر منافات دارد. پس انتساب اين فعل به آن پيامبر ممنوع و باطل است و حديث ابوهريره از اساس دروغ است.
به راستى آيا بهتر نبود به جاى متهم كردن پيامبرى از پيامبران خدا به ارتكاب گناه، ابوهريره و ديگر راويان حديث را متهم مى كرديد؟! آيا اين اقدام شما بدان معنا نيست كه شما ابوهريره را از پيامبران الهى برتر مى دانيد؟!
ابوسيف مى نويسد: إنّ فعل هذا النبي الكريم ـ صلوات الله وسلامه عليه ـ إنّما هو من جانب البشري لا من جانب الرسولي، فالرسل بشر من البشر يغضبون كما يضغب البشر[۸۳].
نقد و بررسى:
اولاً: چنان كه اندكى قبل، در سخنان مفسران اهل سنّت در تفسير آيه ۱۸ از سوره نمل گذشت، مفسران يادشده به پيروى از قرآن كريم اذيت و آزار مورچگان را توسط پيامبر الهى جايز ندانسته بودند، چه رسد به كشتن و سوزاندن آنها.
ثانياً: چگونه و با چه معيارى مى توانيد افعال پيامبران را به الهى بودن و بشرى بودن تقسيم كنيد؟ آن معيار چيست؟ و دليل حجيت آن كدام است؟
ثالثاً: اينكه مى گوييد: پيامبران مانند ديگر مردم اند و ممكن است دچار غضب و خشم شوند و كارى غيرمعصومانه انجام دهند، (چنان كه به نظر ابوسيف فعل اين پيامبر در سوختن مورچگان اين گونه بوده است). اين حرف برخلافِ آيه (وَما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوى * إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْيٌ يُوحى )[۸۴]، و برخلافِ سخن پيامبر صلّى الله عليه وآله است كه فرمود: «إنّي لا أقول في الغضب والرضا إلاّ حقّاً»[۸۵]. اين حديث صراحت دارد كه پيامبر صلّى الله عليه وآله اگر گرفتار غضب هم بشود از صراط حق و عدل فاصله نگرفته و مرتكب گناه نمى شود.
ابن عمر نيز از رسول خدا صلّى الله عليه وآله نقل كرده است كه فرمود:
«إنّي لأمزح ولا أقول إلاّ حقّاً[۸۶].
حديث تحريم معازف
قال ابن حزم: ومن طريق البخاري قال هشام بن عمار: نا صدقة بن خالد، نا عبدالرحمن بن يزيد بن جابر، نا عطية بن قيس الكلابي، حدثني عبدالرحمن بن غنم الأشعري، قال حدثني أبوعامر أو أبومالك الأشعري، ووالله ما كذبني أنّه سمع رسول الله صلّى الله عليه وآله يقول: (ليكونن من أُمّتي قوم يستحلون الخز والحرير والخمر والمعازف) وهذا منقطع لم يتصل ما بين البخاري، وصدقة بن خالد، ولا يصح في هذا الباب شيء أبداً وكل ما فيه فموضوع[۸۷].
نقد و بررسى:
به نظر مى رسد در سند حديث انقطاعى وجود ندارد. اما اينكه ابن حزم مى گويد: همه رواياتى كه در اين باب وجود دارد موضوع است، اگر موضوع بودن اين روايت ثابت شود سخن ابن حزم درست است چون در آن باب همين يك روايت بيشتر وجود ندارد. هرچند در شخص هشام بن عمار كه بخارى حديث را از او نقل كرده گفتوگوهايى وجود دارد، و برخى از رجال شناسان مطالبى درباره او بيان داشته اند كه بر ضعف او دلالت دارد.
ذهبى و ابن حجر نوشته اند: قال الآجري عن أبي داود: حدّث هشام بأربعمائة حديث مسنده ليس لها أصل[۸۸].
ابن حجر مى نويسد: قال المستملي: لا تنفعون به[۸۹].
قال ابن وارة: إنّه كان يبيع الحديث. وقال صالح بن محمّد: كان يأخذ على الحديث، ولا يحدّث ما لم يأخذ … وكان يأخذ على كل ورقتين درهمين[۹۰].
وقال المروذي: ذكر أحمد هشاماً فقال: طياش خفيف، وذكر له قصة في اللفظ بالقرآن أنكر عليه أحمد حتّى أنّه قال: إن صلّوا خلفه فليعيدوا الصلاة[۹۱].
وقال أبوحاتم: هشام صدوق ولمّا كبر تغير حفظه وكل ما دفع إليه قرأه وكل ما لقن تلقن[۹۲].
ابن حجر مى نويسد: هشام بن عمار مذكور فيمن تغير[۹۳].
حديث مجادله امام على عليه السلام با پيامبر صلّى الله عليه وآله درباره نماز شب
بخارى مى نويسد:
حدثنا أبواليمان، قال: أخبرنا شعيب، عن الزهري قال: أخبرني علي بن الحسين عليه السلام، أنّ حسين بن علي عليه السلام أخبره أنّ علي بن أبي طالب عليه السلام أخبره: أنّ رسول الله صلّى الله عليه وآله طَرَقَهُ وفاطمة بنت النبي عليه السلام ليلة فقال: ألا تصليان، فقلت: يا رسول الله، أنفسنا بيد الله، فإذا شاء أن يبعثنا بَعَثَنا، فانصرف حين قلنا ذلك. ولم يرجع إليَّ شيئاً ثمّ سمعتهُ وهو موَلّ يضرب فخذه وهو يقول: (وَكانَ الاِْنْسانُ أَكْثَرَ شَيْء جَدَلاً )[۹۴].
نقد و بررسى:
تعبيرى از حديث كه جناب آقاى ميلانى از تحفه اثنا عشريه نقل كرده اند و صاحب تحفه آن را به بخارى نسبت داده در كتاب صحيح بخارى وجود ندارد. بخارى حديث يادشده را سه بار نقل كرده در ج ۲ ص ۲۹۰، و ج ۱۱ / ۱۱۲ و ۱۱۶، و نقل بخارى با آنچه دهلوى به بخارى نسبت داده متفاوت است.
نقل تحفه اثنا عشريه در مسند احمد بن حنبل وجود دارد، البته با كمى تفاوت مسند احمد ۲ / ۱۱۳.
براى نقد سخن آقاى ابوسيف مطالبى كه جناب آقاى ميلانى در كتاب الصحيحان فى الميزان ص ۷۱ ـ ۸۳ آورده اند كافى است و نياز به مطلب جديدى وجود ندارد.
علاوه بر اين حديث مورد نظر از نظر سند مشكل دارد چون بخارى حديث را از ابواليمان حمصى و او آن را از شعيب نقل مى كند درحالى كه ابواليمان از شعيب چيزى نشنيده است. ابوالحجاج مزى مى نويسد: قال ابوزرعه: سألت أحمد بن حنبل عن حديث أبي اليمان عن شعيب قال: ليس له أصل[۹۵].
ابن حجر عسقلانى مى نويسد: قال الآجري عن أبي داود: لم يسمع أبواليمان من شعيب إلاّ كلمة[۹۶]. بنابراين، حديث يادشده از سند پيوسته اى برخوردار نبوده و سند آن منقطع است.
مسلم نيشابورى و تضعيف كردن بدون دليل رجال ثقة
جناب آقاى ميلانى از ذهبى نقل كرده اند كه مسلم نيشابورى اعتبار حافظ راست گو و موثّق[۹۷] ابراهيم بن عبدالله سعدى را بدون دليل، زير سؤال برده است.
ابوسيف مى نويسد: گرچه جمعى از كسانى كه ترجمه و شرح حال ابراهيم بن عبدالله سعدى را نگاشته اند از حاكم نقل كرده اند كه مسلم نيشابورى درباره او چنين اقدامى مرتكب شده است، اما اين اقدام، عادت و روش مسلم نبوده، بلكه در مورد يك نفر از راويان حديث چنين اقدامى انجام داده است.
نقد و بررسى:
بدون ترديد اقدام مسلم درباره ابراهيم بن عبدالله سعدى اقدامى خلاف اخلاق و عدالت است. و نشان مى دهد كه مرتكب آن از سلامت دينى و اخلاقى لازم برخوردار نيست.
مسلم نيشابورى افزون بر تضعيف بدون دليل افراد موثق و راست گو، اقدام ديگرى نيز انجام داده كه دستِ كمى از اقدام فوق ندارد، و آن اينكه وى از شمار زيادى از افراد ضعيف حديث نقل كرده، اما از شمارى از محدثان بسيار بزرگ و موثق كه دسترسى به آنها و روايات شان نيز داشته حديث نقل نكرده است. كه اقدامى سؤال برانگيز است. ذهبى پس از ذكر شمار زيادى از شيوخ مسلم مى نويسد: «وله شيوخ سوى هؤلاء لم يخرج عنهم في «صحيحه» كعلي بن الجعد، وعلي بن المديني، ومحمّد يحيى الذهلي»[۹۸].
سه محدث يادشده از بزرگترين و موثق ترين محدثان اهل سنّت در طول تاريخ مى باشند. بهويژه محمّد بن يحيى ذهلى كه از بزرگترين و موثق ترين عالمان و محدثان عصر خود، در نيشابور، بلكه در خراسان بوده، و رياست حوزه علميه نيشابور را بر عهده داشته و رئيس العلماء آن شهر به شمار مى آمده است. وى استاد مسلم بن حجاج نيشابورى است و مسلم در كلاس درس او شركت مى كرده است.
اينكه مسلم از چنين فردى در كتاب خود هيچ حديثى نقل نمى كند نشان مى دهد كه غرضى در كار است.
مشكلات فكرى و اخلاقى مسلم نيشابورى موجب شده تا او از محمّد بن اسماعيل بخارى نيز در كتاب صحيح خود چيزى نقل نكند و حتى از او نام نبرد.
ذهبى مى نويسد: ثمّ إنّ مسلماً ـ لحدة في خلقه ـ انحرف أيضاً عن البخاري، ولم يذكر له حديثاً، ولا سمّاه في (صحيحه)[۹۹].
انتقاد ابوزرعه رازى از صحيح مسلم
جناب آقاى ميلانى از منابع اهل سنّت نقل كرده اند كه ابوزرعه رازى كه از بزرگترين و موثق ترين محدثان اهل سنّت مى باشد صحيح مسلم، بلكه خود وى را مورد انتقاد قرار داده است.
سخنان ابوزرعه درباره مسلم نيشابورى و صحيح وى، طبق گزارش ابوالحجاج مزى چنين است:
مزى با ذكر سند مى نويسد:
… حدّثنا سعيد بن عمرو البرذعي، قال: شهدت أبازرعة الرازي ذكر كتاب «الصحيح» الذي ألّفه مسلم بن الحجاج، ثم الفضل الصائغ على مثاله، فقال لي أبوزرعة: هؤلاء قوم أرادوا التقدم قبل أوانه، فعملوا شيئاً يتسوقون به، ألّفوا كتاباً لم يسبقوا إليه، ليقيموا لأنفسهم رياسة قبل وقتها. وأتاه ذات يوم وأنا شاهد رجل بكتاب «الصحيح» من رواية مسلم، فجعل ينظر فيه، فإذا حديث عن أسباط بن نصر، فقال أبوزرعة: ما أبعد هذا من الصحيح يدخل في كتابه أسباط بن نصر؟!
ثم رأى في كتابه قطن بن نسير، فقال لي: وهذا أطم من الأوّل، قطن بن نسير وصل أحاديث عن ثابت جعلها عن أنس، ثم نظر فقال: يروى عن أحمد بن عيسى المصري في كتابه «الصحيح»! قال لي أبوزرعة: ما رأيت أهل مصر يشكون في أنّ أحمد بن عيسى وأشار إلى لسانه كأنّه يقول: الكذب، ثم قال لي: يحدث عن أمثال هؤلاء ويترك محمّد بن عجلان ونظراءه ويطرق لأهل البدع علينا، فيجدوا السبيل بأن يقولوا للحديث إذا إحتج به عليهم ليس هذا في كتاب الصحيح. ورأيته يذم من وضع هذا الكتاب ويؤنبه.
… وقدم مسلم بعد ذلك الري، فبلغني أنّه خرج إلى أبي عبدالله محمّد بن مسلم بن وارة، فجفاه، وعاتبه على هذا الكتاب، وقال له نحواً ممّا قاله لي أبوزرعة: إن هذا يطرق لأهل البدع علينا، فاعتذر إليه مسلم[۱۰۰].
ذهبى مى نويسد: قال ابوقريش الحافظ: كنت عند أبي زرعة، فجاء مسلم بن الحجاج، فسلم عليه، وجلس ساعة، وتذاكرا. فلمّا أن قام قلت لأبي زرعة: هذا جمع أربعة آلاف حديث في «الصحيح» فقال: فلِمَن ترك الباقي؟ ثم قال: هذا ليس له عقل، لو دارى محمّد بن يحيى، لصار رجلاً[۱۰۱].
۱ . ابوسيف در پاسخ به آقاى ميلانى مى نويسد:
نقول وكذلك اشتهر ثناء أبي زرعة الرازي على الإمام مسلم.
قال أحمد بن سلمة المصري: رأيت أبازرعة وأباحاتم يقدمان مسلم بن الحجاج في معرفة الصحيح على مشايخ عصرهما[۱۰۲].
نقد و بررسى:
اوّلاً: در سند اين خبر محمّد بن احمد بن يعقوب وجود دارد كه خطيب بغدادى درباره او گفته است: «كان سيئ الحال في الحديث»[۱۰۳].
ثانياً: اين ادعاى آقاى ابوسيف با آنچه ايشان در ص ۴۴ كتاب خود تحت عنوان «رابعاً» ذكر كرده منافات دارد. ابوسيف مى نويسد: «ومع كلام أبي زرعة السابق إلاّ أن مسلماً ـ رحمه الله ـ ذكر أنّه عرض كتابه على أبي زرعة. قال مكي بن عبدان: «سمعت مسلماً يقول: عرضت كتاب هذا المسند على أبي زرعة فكل ما أشار عليّ في هذا الكتاب أن له علةً وسبباً تركته، وكل ما قال: إنّه صحيح ليس له علة فهو الذي أخرجت …»[۱۰۴].
به راستى اگر مسلم نيشابورى از نظر علم و دانش حديث در حدى بوده كه ابوزرعه و ابوحاتم رازى براى آموختن دانش حديث و شناخت رجال حديث به او مراجعه مى كرده اند، معنا نداشت كه مسلم نيشابورى وقتى با انتقاد ابوزرعه درباره كتابش روبرو شد، كتابش را نزد ابوزرعه ببرد و كتاب خود را بر اساس نظرات ابوزرعه تنظيم كند، چنان كه همه رواياتى را كه ابوزرعه ضعيف و معيوب مى داند از كتاب خود حذف كند، وهمه رواياتى را كه صحيح مى داند در كتابش باقى گذارد. اين اقدام مسلم نشان مى دهد كه ابوزرعه در علم حديث و رجال حديث استادى مسلم بوده و مسلم نيشابورى خود را ملزم مى ديده همانند يك شاگرد نزد او رفته و كتاب خود را بر اساس نظرات او اصلاح كند.
پس اگر فرض كنيم كه ابوزرعه و ابوحاتم براى گفتوگو پيرامون يك مسئله نزد مسلم رفته باشند به اين معنا نيست كه مسلم از نظر علمى بر آنان برترى داشته باشد و آن دو دانشمند شاگرد مسلم به شمار آيند.
ضمن اينكه بر فرض صحت خبر فوق، صرف آمدن آن دو دانشمند نزد مسلم براى گفتوگو پيرامون يك مسئله علمى، ستايشى از سوى آنان براى مسلم محسوب نمى شود. چراكه ممكن است آنان نزد او آمده اند تا او را نسبت به خطاهايش واقف سازند. چنان كه عبارتى كه ابوسيف از «مكى بن عيدان» نقل كرده و ما در سطور فوق آن را ذكر كرديم مؤيد اين مدعا است.
۲ . ابوسيف مى نويسد: «تلقى أهل العلم كتاب الإمام مسلم بالقبول فلا يضره كلام الإمام أبي زرعة فهذا رأيه وله الاحترام ولكنّه مقابل بآراء جماهير العلماء من الذين تلقوا «صحيح الإمام مسلم» بالقبول وتكاثرت كلماتهم حول هذا»[۱۰۵].
نقد و بررسى:
اولاً: ابوزرعه رازى كه مسلم و كتاب صحيح وى را مورد انتقاد قرار داده فرد كوچكى نيست، اگر به كتاب سير اعلام النبلاء از ذهبى مراجعه كنيد خواهيد ديد توثيقاتى كه دانشمندان اهل سنّت در مورد ابوزرعه بيان كرده اند چند برابر توثيقات آنان درباره مسلم نيشابورى است.
ثانياً: چنان كه گذشت، انتقاد از مسلم نيشابورى و كتاب صحيح او به ابوزرعه رازى اختصاص نداشته بلكه محمّد بن مسلم بن واره رازى كه او نيز از بزرگترين و موثق ترين محدثان و حافظان حديث اهل سنّت محسوب مى شود، و رجال شناسان و عالمانى مانند نسائى، ابن ابى حاتم رازى، ابن حبان، خطيب بغدادى[۱۰۶]، ابن ابى شيبه، ابوجعفر طحاوى، ابن خراش، شمس الدين ذهبى[۱۰۷]، و… بر وثاقت او اتّفاقِ نظر دارند، نيز مسلم نيشابورى و كتاب صحيح او را مورد انتقاد قرار داده، و عباراتى همانند عبارات ابوزرعه رازى درباره مسلم نيشابورى و كتاب صحيح وى بيان داشته است.
ثالثاً: سخن ابوسيف نقد نظر آقاى ملانى نيست، بلكه به معناى پذيرش صحت سخن آقاى ميلانى است، چون ابوسيف نيز پذيرفته است كه ابوزرعه رازى كتاب صحيح مسلم را مورد طعن و انتقاد قرار داده است. چيزى كه هست وى مى گويد اگرچه ابوزرعه بر كتاب مسلم طعن وارد كرده لكن ديگران كتاب مسلم را تلقى به قبول نموده و پذيرفته اند.
۳ . ابوسيف مدعى است پس از آنكه ابوزرعه رازى كتاب صحيح مسلم را مورد انتقاد قرار داد، مسلم كتاب خود را بر او عرضه نمود و بر طبق نظر او كتابش را اصلاح نمود.
وى مى نويسد: ومع كلام أبي زرعة السابق إلاّ أن مسلماً ـ رحمه الله ـ ذكر أنّه عرض كتابه على أبي زرعة. قال مكي بن عيدان: سمعت مسلماً يقول: عرضت كتاب هذا المسند على أبي زرعة فكلّ ما أشار عليّ في هذا الكتاب أن له علةً وسبباً تركته وكل ما قال: إنّه صحيح ليس له علة فهو الذي أخرجت»[۱۰۸].
نقد و برررسى:
مطلب فوق ادعاى دروغى است كه آن را به خاطر اعتبار بخشيدن به صحيح مسلم ساخته و نقل كرده اند. دليل روشن دروغ بودن آن اين است كه نام افرادى از رجال صحيح مسلم كه ابوزرعه آنان را ضعيف دانسته و به خاطر وجود آنان، صحيح مسلم را مورد طعن قرار داده، هم اكنون در صحيح مسلم موجود است. اينان عبارت اند از:
اسباط بن نصر[۱۰۹]، قطن بن نسير[۱۱۰]، احمد بن عيسى[۱۱۱]. اگر صحيح مسلم بر اساس نظر ابوزرعه اصلاح شده بود، حداقل نام افراد يادشده كه ابوزرعه به صراحت آنان را ضعيف دانسته نبايد در صحيح مسلم وجود مى داشت.
علاوه بر مباحث پيش گفته، در آن روزگار اعتقاد به مخلوق بودن قرآن از نظر محدثان بزرگ بدعت محسوب مى شده، و مسلم نيشابورى معتقد به مخلوق بودن قرآن بوده و آن را انكار هم نمى كرده است.
ذهبى مى نويسد: وكان مسلم يظهر القول باللفظ ولا يكتمه.
ابوحامد شرقى مى گويد: حضرتُ مجلس محمّد بن يحيى الذهلي، فقال: ألا من قال: لفظي بالقرآن مخلوق فلا يحضر مجلسنا. فقام مسلم بن الحجاج من المجلس، وتبعه أحمد بن سلمة[۱۱۲].
حديث نخستين آيه اى كه نازل شد
جناب آقاى ميلانى يكى از احاديث بى اساس در صحيح مسلم را حديثى دانسته اند كه نخستين آيه نازل شده بر پيامبر صلّى الله عليه وآله را آيه (يا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ )[۱۱۳] دانسته است. و از نووى شارح صحيح مسلم نقل كرده اند كه وى حديث يادشده را به صراحت ضعيف، بلكه باطل دانسته است[۱۱۴].
نص اين حديث كه از جابر نقل شده طبق نقل مسلم چنين است:
«وحدثنا زهير بن حرب، حدثنا الوليد بن مسلم، حدثنا الأوزاعي، قال: سمعت يحيى، يقول: سألت أباسلمة أي القرآن أنزل قبل؟ قال: (يا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ )، فقلت: أو اقرأ؟ فقال: سألت جابر بن عبدالله أي القرآن أنزل قبل؟ قال: (يا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ )، فقلت: أو اقرأ؟ قال جابر: أحدثكم ما حدثنا رسول الله ـ صلّى الله عليه وسلّم ـ قال: «جاورت بحراء شهراً، فلما قضيت جواري نزلت فاستبطنت بطن الوادي، فنوديت فنظرت أمامي وخلفي، وعن يميني، وعن شمالي، فلم أر أحداً، ثم نوديت فنظرت فلم أر أحداً، ثمّ نوديت فرفعت رأسي، فإذا هو على العرش في الهواء ـ يعني جبريل ـ عليه السلام ـ فأخذتني رجفةٌ شديدةٌ، فأتيت خديجة، فقلت: دثروني، فدثروني، فصبوا علي ماء، فأنزل الله عزّ وجلّ: (يا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ * قُمْ فَأَنْذِرْ * وَرَبَّكَ فَكَبِّرْ * وَثِيابَكَ فَطَهِّرْ )]المدّثر: ۱ ـ ۴[»[۱۱۵].
سخن نووى در ذيل حديث نيز چنين است:
قوله: «إن أول ما أنزل قوله تعالى (يا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ )» ضعيف بل باطل والصواب أن أول ما أنزل على الإطلاق (اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ ) كما صرح به في حديث عائشة ـ رضي الله عنها ـ وأمّا (يا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ ) فكان نزولها بعد فترة الوحي كما صرح به في رواية الزهري عن أبي سلمة عن جابر»[۱۱۶].
۱ . ابوسيف در پاسخ به آقاى ميلانى كوشيده است تا از سند حديث دفاع نموده و ضعف را متوجه محتواى حديث بداند.
وى مى نويسد:
۱ . كلام جابر ـ رضى الله عنه وأرضاه ـ إنّما هو رأي منه واجتهاد فهمه من سياق ما حدّثهم به النبي صلّى الله عليه وآله … فهذا فهمه واجتهاده ولا يؤاخذ إن أخطأ فيه، فإنّه إنّما قاله بناء على ما سمعه[۱۱۷].
نقد و بررسى:
اينكه ابوسيف مى گويد: كلام جابر نظر و اجتهاد وى از سياق حديث پيامبر است، درست نيست چون در عبارت حديث آمده «قال جابر: أحدّثكم ما حدّثنا رسول الله صلّى الله عليه وآله …» اين عبارت صراحت دارد كه جابر سخن پيامبر صلّى الله عليه وآله را بيان مى كند، نه نظر شخصى خود را.
۲ . ابوسيف مى گويد: إذن ليس في كلام الإمام النووي تضعيفه للحديث من حيث الإسناد إنّما هو ضعّف الرأي القائل إن أوّل ما نزل من القرآن هو قوله تعالى: (يا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ ) فضعّف هذا الرأى ورجح أن أوّل ما نزل من القرآن قول الله تعالى: (اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذي خَلَقَ )[۱۱۸].
نقد و بررسى:
نووى در سخن خود كه مى گويد: قوله: «إن أوّل ما أنزل قوله تعالى (يا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ )» ضعيف بل باطل[۱۱۹].
چنان كه ملاحظه مى كنيد نووى در تضعيف حديث جابر از دو كلمه استفاده كرده است «ضعيف» و «باطل». كلمه «ضعيف» ناظر به ضعف سند حديث است. و كلمه «باطل» ناظر به نادرست بودن محتواى حديث. پس آن گونه نيست كه نووى نظر جابر و محتواى حديث را تضعيف كرده باشد، بلكه سند حديث را نيز تضعيف كرده است. به نظر مى رسد نووى به نقطه ضعفى در سند حديث توجه داشته كه بعدها شمس الدين ذهبى و برخى ديگر از رجال شناسان بزرگ اهل سنّت به آن اذعان كرده اند. چنان كه پيش تر ذكر كرديم در سند اين حديث «يحيى بن ابى كثير» وجود دارد كه عقيلى درباره او نوشته است: «يحيى بن أبي كثير اليماني ذكر بالتدليس … وقال يحيى بن سعيد القطان: مرسلات يحيى بن أبي كثير شبه الريح»[۱۲۰].
نيز در سند اين حديث «عبدالرحمن بن عمرو الأوزاعي» وجود دارد كه ابن حجر عسقلانى درباره او نوشته است: «قال ابراهيم الحربي سألت أحمد بن حنبل عن الأوزاعي فقال: حديثه ضعيف»[۱۲۱].
اما مشكل اساسى اين حديث در افراد يادشده نيست بلكه در فرد ديگرى از رجال اين حديث است كه نام وى «وليد بن مسلم» معروف به «ابوالعباس دمشقى» است كه حديث مورد نظر را از اوزاعى نقل كرده است. عقيلى درباره وى مى نويسد: «الوليد بن موسى الدمشقي عن الأوزاعي أحاديثه بواطيل لا أُصول لها، ليس ممن يقيم الحديث»[۱۲۲].
ابوالحجاج مزى مى نويسد: «وقال أبوبكر المروزي: قلت لأحمد بن حنبل في الوليد قال: هو كثير الخطأ … وقال ابن مسهر: كان الوليد يأخذ من ابن أبي السفر حديث الأوزاعي، وكان ابن أبي السفر كذّاباً وهو يقول فيها: قال الأوزاعي وقال مؤمل بن إهاب، عن أبي مسهر: كان الوليد بن مسلم يحدّث بأحاديث الأوزاعي عن الكذّابين ثم يدلّسها عنهم. وقال صالح بن محمّد الأسدي الحافظ: سمعت الهيثم بن خارجة يقول: قلت للويد بن مسلم: قد أفسدت حديث الأوزاعي …»[۱۲۳].
ذهبى مى نويسد: «… وقال أبومسهر: الوليد مدلس، وربّما دلّس عن الكذّابين. وقال أبوعبيد الآجري: الوليد روى عن مالك عشرة أحاديث ليس لها أصل. وقال أبومسهر: كان الوليد يأخذ من ابن أبي السفر حديث الأوزاعي وكان ابن أبي السفر كذّاباً. وهو يقول فيها قال الأوزاعي[۱۲۴].
و سرانجام نظر مهم و نهايى را ذهبى درباره وليد بن مسلم بيان داشته و مى نويسد: «قلت: إذا قال الوليد عن الأوزاعي فليس بمعتمد لأنّه يدلّس عن الكذّابين»[۱۲۵].
وحديث مورد نظر ما از اين قبيل است، در اين حديث، وليد بن مسلم حديث را از اوزاعى نقل مى كند، و چنان كه مى بينيد ذهبى تصريح مى كند كه چنين نقلى قابل اعتماد نيست.
چنان كه گذشت، حديث مورد نظر كه ابوسيف مى كوشد تا سند آن را صحيح معرفى كند، و تضعيف نووى در مورد حديث را متوجه محتواى آن بداند، سند آن نيز شديداً ضعيف و غير قابل اعتماد است.
۳ . ابوسيف مى نويسد: لو سلمنا بأنّ الإمام النووى ـ رحمه الله ـ ضعّف الحديث فأين هو من قولك «أحاديث موضوعة في مسلم»؟![۱۲۶]
نقد و بررسى:
چنان كه ديديم نووى حديث يادشده را از نظر سند و محتوى تضعيف كرده بود، و نظر رجال شناسان نيز مؤيد ديدگاه او بود.
و چنان كه در بيان ديدگاه رجال شناسان گذشت، روشن شد كه اين حديث توسط افراد كذّاب و بسيار دروغ گو نقل شده، و به عبارت ديگر ساخته دست دروغ گويان است. پس در ساختگى بودن حديث ترديدى وجود ندارد. اما اينكه جناب آقاى ميلانى تعبير «أحاديث موضوعة في مسلم» را به كار برده اند ايرادى بر تعبير ايشان وارد نيست، چون ايشان در ذيل عنوان يادشده بيش از پنج حديث نقل كرده اند، لذا به كار بردن عنوان يادشده بدون ايراد است.
حديث انتصاب ابوبكر به خلافت توسط پيامبر صلّى الله عليه وآله
جناب آقاى ميلانى از جمله احاديث ساختگى در صحيح مسلم را حديثى دانسته اند كه نشان مى دهد پيامبر صلّى الله عليه وآله پس از خود ابوبكر را به خلافت تعيين كرده اند. متن اين حديث طبق نقل مسلم و بخارى چنين است.
در صحيح مسلم، كتاب مناقب آمده است:
«حدثني عبيدالله بن سعيد، حدثنا يزيد بن هارون، أخبرنا إبراهيم بن سعد، حدثنا صالح بن كيسان، عن الزهري، عن عروة عن عائشة ـ رضي الله عنها ـ قالت: قال لي رسول الله في مرضه: ادعي لي أبابكر وأخاك حتى أكتب كتاباً، فإنّي أخاف أن يتمن ويقول القائل: أنا أولى، ويأبى الله والمؤمنون إلاّ أبابكر»[۱۲۷].
وهذا الحديث أخرجه البخاري أيضاً، ولفظه في كتاب «المرضى»: «لقد هممت أو أردت أن أرسل إلى أبي بكر وابنه وأعهد أن يقول القائلون أو يتمنّى المتمنّون، ثم قلت: يأبى الله ويدفع المؤمنون، أو يدفع الله ويأبى المؤمنون»[۱۲۸].
نقد و بررسى:
اگر حديث يادشده صحيح باشد نصى بر خلافت ابوبكر پس از پيامبر صلّى الله عليه وآله محسوب مى شود. اما شواهد متعددى وجود دارد كه نشان مى دهد حديث يادشده بى پايه و اساس است. از جمله:
۱ . چنان كه ملاحظه مى كنيد در سند اين حديث فردى به نام عروة بن زبير وجود دارد كه فردى ناصبى و از معاندان على بن ابى طالب عليه السلام و اهل بيت پيامبر صلّى الله عليه وآله است. وى از معاوية بن ابوسفيان پول مى گرفته تا بر عليه على عليه السلام حديث جعل كند.
ابن حجر در تعريف ناصبى مى نويسد: «والنصب: بغض عليّ وتقديم غيره عليه»[۱۲۹]. و اعتقاد و رفتار عروة بن زبير درباره على بن ابى طالب عليه السلام كاملاً منطبق بر تعريف فوق است. و حديث يك ناصبى فاقد حجيت است.
ابن ابى الحديد مى نويسد: قال أبوجعفر الإسكافي: إنّ معاوية حمل قوماً من الصحابة، وقوماً من التابعين، على رواية أخبار قبيحة على عليّ تقتضي الطعن فيه، والبراءة منه، وجعل لهم في ذلك جعلاً، فاختلفوا له ما أرضاه، منهم أبوهريرة، وعمرو بن العاص، والمغيرة بن شعبة، ومن التابعين عروة بن الزبير.
وى مى افزايد: وقد تظاهرت الرواية عن عروة بن الزبير أنّه كان يأخذه الزمع عند ذكر علي عليه السلام فيسبّه ويضرب بإحدى يديه على الأُخرى، ويقول: وما يغنى أنّه لم يخالف إلى ما نهى عنه، وقد أراق من دماء المسلمين ما أراق![۱۳۰]
مسعودى مى نويسد: وكان عروة بن الزبير يعذر أخاه عبدالله في حصر بني هاشم في الشعب، وجمعه الحطب ليحرقهم ويقول: إنّما أراد بذلك ألاّ تنتشر الكلمة، ولا يختلف المسلمون، وأن يدخلوا في الطاعة، فتكون الكلمة واحدة، كما فعل عمر بن الخطّاب ببني هاشم لمّا تأخّروا عن بيعة أبي بكر، فإنّه أحضر الحطب ليحرق عليهم الدار[۱۳۱].
۲ . حديث عايشه برخلاف نظر جمهور دانشمندان اهل سنّت است كه معتقدند از رسول خدا صلّى الله عليه وآله نصى باقى نمانده كه امام پس از وى را مشخص كرده باشد. لذا بر اساس عقيده خود آنها قابل استناد نيست.
ابن حجر مكى مى نويسد: … وقال جمهور أهل السنّة والمعتزلة والخوارج لم ينص على أحد … [۱۳۲].
تفتازانى مى نويسد: ذهب جمهور أصحابنا والمعتزلة والخوارج، إلى أنّ النبيّ صلّى الله عليه وآله لم ينص على إمام بعده، روايات وامارات ربما تفيد باجتماعها القطع بعدم النص … [۱۳۳].
غزالى مى نويسد: … ولم يكن نصّ رسول الله صلّى الله عليه وآله على إمام أصلاً. إذ لو كان … لم يخف ذلك … فلم يكن أبوبكر إماماً إلاّ بالإختيار والبيعة[۱۳۴].
از اين رو، حديث يادشده به دليل مخالفت با يكى از مبانى مهم اعتقادى دانشمندان اهل سنّت، از درجه اعتبار ساقط است.
۳ . حديث يادشده، خبر واحدى است كه تنها ناقل آن عايشه است، درحالى كه اهميت موضوع اقتضا مى كند رسول خدا صلّى الله عليه وآله چنين حديثى را نه براى يك نفر، بلكه در جمع صحابه بيان كنند تا همه از آن آگاهى يابند. چنان كه حديث غدير را در مورد امامت على عليه السلام در حضور ده ها هزار نفر از صحابه بيان كردند.
به همين دليل، برخى از دانشمندان اهل سنّت در انعقاد پيمان امامت، افزون بر حضور «عاقد» و «معقود له» شهادت دو يا چهار نفر شاهد را لازم دانسته اند[۱۳۵].
درحالى كه در حديث عايشه تنها شاهد واقعه، عايشه است، و شهادت عايشه مشكلى را حل نمى كند، چراكه اولاً، او يك نفر است. و ثانياً، خبر واحدى كه او ناقل آن است به نفع پدرش مى باشد، و به دليل ذى نفع بودنش در اين قضيه، سخن او حجت نيست.
۴ . اگر حديث عايشه حقيقت داشت و رسول خدا صلّى الله عليه وآله چنين سخنى درباره ابوبكر فرموده بودند، ابوبكر و عايشه و ياران ابوبكر، براى اثبات حقانيت وى در سقيفه بدان استناد مى كردند، درحالى كه هيچ تاريخى نشان نمى دهد كه ابوبكر و طرف دارانش براى اثبات خلافت وى به اين حديث استناد كرده باشند. اين امر نشان مى دهد كه چنين حديثى وجود نداشته است، وگرنه مورد استناد و استفاده آنان قرار مى گرفت. چراكه آنان در سقيفه در مقابل انصار شديداً محتاج دليل بودند تا بهوسيله آن، حقانيت خود را اثبات كنند. تا آنجا كه مجبور شدند به خويشاوندىِ خود با رسول خدا صلّى الله عليه وآله استدلال كنند و بدين وسيله خود را در برابر مخالفان خود ذى حق جلوه دهند.
به راستى اگر حديثى مانند حديث عايشه درباره خلافت ابوبكر وجود داشت آنان در آن موقعيت حساس بدان استناد مى كردند.
۵ . عيب ديگر حديث عايشه آن است كه اگر اين حديث درست باشد لازمه آن اين است كه سخن رسول خدا صلّى الله عليه وآله دروغ باشد چون در حديث آمده: «… ويأبى الله والمؤمنون إلاّ أبابكر».
خدا و مؤمنان جز ابابكر را نمى پذيرند.
درحالى كه برجسته ترين مؤمنان آن عصر، يعنى على بن ابى طالب عليه السلام و صديقه طاهره عليها السلام، و نيز جمعى از بزرگان صحابه، خلافت ابوبكر را نپذيرفتند. و از آنجا كه پيامبر اكرم صلّى الله عليه وآله معصوم است و امكان ندارد سخنى خلاف واقع بيان كند، پس معلوم مى شود حديث يادشده دروغ است.
و دروغ بودن حديث عايشه حقيقتى است كه ابن ابى الحديد نيز به آن اذعان كرده است. وى مى نويسد:
أنّ الخبر المروي في أبي بكر في صحيحي البخاري ومسلم غير صحيح، وهو ما روى من قوله عليه السلام لعائشة في مرضه: (ادعي لي أباك، حتّى أكتب لأبي بكر كتاباً، فإنّي أخاف أن يقول قائل أو يتمنّى متمن، ويأبى الله والمؤمنون إلاّ أبابكر)[۱۳۶].
ابوسيف در پاسخ به آقاى ميلانى مى نويسد:
أوّلاً: ما وجه البطلان ومن أين أتيت أنّ أهل السنّة يصرحون بالنص على إمامة الصديق الأكبر ـ رضي الله عنه ـ ؟
فإنّ أهل السنّة لا يقولن بذلك.
وغاية الأمر أنّ الأدلة تكاثرت على أحقيّة أبي بكر بالخلافة بعد النبي ـ صلّى الله عليه وسلّم ـ ومن ثم انعقد إجماع الصحابة على ذلك بما فيهم سيدنا علي بن أبي طالب ـ رضي الله عنه ـ [۱۳۷].
نقد و بررسى:
اولاً: كم نيستند در ميان علماى اهل سنّت كه همين حديث بى اساس را نصى بر خلاف ابوبكر به شمار آورده اند[۱۳۸].
ثانياً: ادلّه فراوانى كه طبق ادعاى ايشان بر احقيت ابوبكر به خلافت وجود دارد كدام است؟! و چرا ايشان مواردى از اين ادلّه را ذكر نكرده است؟!
ثالثاً: اجماعى كه طبق ادعاى ايشان در ميان صحابه بر احقيت ابوبكر به خلافت منعقد شده، در چه تاريخى منعقد شده؟! و نام اجماع كنندگان چيست؟ و اگر على بن ابى طالب عليه السلام معتقد به احقيت ابوبكر در مسئله خلافت بوده، پس چرا طبق نقل مسلم نيشابورى، ابوبكر و عمر را دروغ گو، گناهكار، فريب كار و خائن ناميده است[۱۳۹]؟!
و چرا همسرش صديقه طاهره تنها يادگار رسول خدا صلّى الله عليه وآله را شبانه غسل داد و دفن نمود و اجازه نداد كه ابوبكر بر سر جنازه او حاضر شود و بر او نماز بخواند[۱۴۰]؟!
و چرا مسئله خلافت را حق مسلم خودش مى دانست، و وقتى يكى از طرف داران ابوبكر او را به حريص بودن در مسئله خلافت متهم كرد و گفت: «إنّك على هذا الأمر يا ابن أبي طالب لحريص» حضرت به او پاسخ داد: «بل أنتم والله لأحرص وأبعد، وأنا أخص وأقرب، وإنّما طلبتُ حقّاً لي وأنتم تحولون بيني وبينه …»[۱۴۱].
و چرا وقتى مردم با او بيعت كردند و در مصدر قدرت ظاهرى قرار گرفت فرمود: «… الآن إذ رجع الحق إلى أهله ونقل إلى منتقله»[۱۴۲].
ابوسيف مى نويسد:
ثانياً: حكمه على هذا الحديث بالوضع والبطلان إنّما هو قائم على عقيدته وعقيدة قومه من أنّ النبيّ ـ صلّى الله عليه وسلّم ـ نص على خلافة علي ـ رضي الله عنه ـ وأنّ الصحابة غصبوه حقه فليس حكمه على الحديث قائماً على أُصول علم الحديث وقواعده وإنّما نقده بناءً على هوىً وتعصب للفكر والعقيدة والله أعلم[۱۴۳].
نقد و بررسى:
اينكه خلافت حق على بن ابى طالب عليه السلام بوده و خلفاى سه گانه آن را غصب كرده اند فقط عقيده جناب آقاى ميلانى و شيعه اماميه نيست، بلكه عقيده پيامبر اكرم صلّى الله عليه وآله و على بن ابى طالب عليه السلام نيز هست. اين حديث صحيح پيامبر صلّى الله عليه وآله است كه درباره على بن ابى طالب عليه السلام فرمود: «إنّ هذا أخي ووصيّي وخليفتي فيكم فاسمعوا له وأطيعوا»[۱۴۴].
و پيامبر صلّى الله عليه وآله خطاب به على عليه السلام فرمود: «أنت منّي بمنزلة هارون من موسى إلاّ أنّك لست نبيّاً إنّه لا ينبغي أن أذهب إلاّ وأنت خليفتي في كلّ مؤمن بعدي»[۱۴۵].
و طبق گزارش ابن عباس و عمران بن حصين رسول خدا صلّى الله عليه وآله درباره على عليه السلام فرمود: «إنّ عليّاً منّي وأنا منه، وهو وليّ كل مؤمن بعدي»[۱۴۶].
نيز اندكى قبل در سخنان على بن ابى طالب عليه السلام در نهج البلاغه ديديم كه آن حضرت خلافت را حق مسلّم خود مى دانست.
بنابراين، اعتقاد به اين حقيقت كه خلافت حق مسلم على بن ابى طالب عليه السلام بوده و خلفاى سه گانه آن را غصب كرده اند، اعتقادى است كه از قرآن كريم و سنت پيامبر اكرم صلّى الله عليه وآله و سخنان اميرالمؤمنين على بن ابى طالب عليه السلام نشأت گرفته است، نه از هوى و هوس.
و اين عقيده ديگران است كه از هوى و هوس و تعصب نشأت گرفته است.
علاوه بر اين چنان كه اندكى قبل در سخنان شمارى از علماى اهل سنّت گذشت، جمهور علماى اهل سنّت بر اين عقيده اند كه از رسول خدا صلّى الله عليه وآله نصّى باقى نمانده كه امام پس از وى را مشخص كرده باشد، و اين مطلب جزء مبانى اعتقادى آنان به شمار مى آيد. و علماى اهل سنّت حديثى را كه بر خلاف مبانى اعتقادى آنان باشد نمى پذيرند. بدين سان حديث عايشه در مورد خلافت ابوبكر بر اساس مبناى فوق مردود است.
اين نكته را نيز نبايد از نظر دور داشت كه چنان كه خود ابوسيف پيش تر در حديث نزول اولين آيه قرآن اذعان كرد، ممكن است سند يك حديث بر اساس معيارهاى رجالى اهل سنّت صحيح، اما محتوى و مضمون آن باطل باشد. اگر حديث مورد نظر ايراد سندى نداشته باشد مى توان آن را جزء اين دسته از روايات قرار داد كه محتواى آن باطل است.
حديثى ساختگى درباره حضرت ابوطالب عليه السلام
يكى از رواياتى كه مسلم نيشابورى آن را در كتاب صحيح خود ذكر كرده و جناب آقاى ميلانى آن را دروغ دانسته اند حديثى است كه جناب ابوطالب عليه السلام را اهل جهنم معرفى مى كند. متن اين حديث طبق نقل مسلم چنين است:
«حدثنا عبيدالله بن عمر القواريري ومحمّد بن أبي بكر المقدمي ومحمّد بن عبدالملك الأموي قالوا: حدثنا أبوعوانة، عن عبدالملك بن عمير، عن عبدالله بن الحارث بن نوفل، عن العباس بن عبدالمطلب أنّه قال: يا رسول الله، هل نفعت أباطالب بشيء، فإنّه كان يحوطك ويغضب لك؟ قال: نعم، هو في ضحضاح من نار، ولولا أنا لكان في الدرك الأسفل من النار»[۱۴۷].
نقد و بررسى:
حديث مورد نظر كه ابوسيف آن را در بالاترين درجه صحت دانسته، از نظر سند مشكل دارد، يكى از رجال سند آن عبدالملك بن عمير است، كه رجال شناسان وى را تضعيف كرده اند. ابوالحجاج مزى مى نويسد:
قال علي بن الحسن الهسنجاني: سمعت أحمد بن حنبل يقول: عبدالملك بن عمير مضطرب الحديث جدّاً مع قلّة روايته، ما أرى له خمس مئة حديث، وقد غلط في كثير منها.
وذكر اسحاق بن منصور، عن أحمد بن حنبل أنّه ضعَّفَه جدّاً … وقال اسحاق بن منصور عن يحيى بن معين: مخلط.
قال أبوحاتم: ليس بحافظ … تغير حفظه قبل موته[۱۴۸].
ذهبى مى نويسد: قال أبوحاتم: ليس بحافظ، تغير حفظه. وقال أحمد: ضعيف، يغلط، وقال ابن معين، مخلط وقال ابن خراش: كان شعبة لا يرضاه، وذكر الكوسج، عن أحمد: أنّه ضعّفه جداً[۱۴۹].
ذهبى مى افزايد: وأمّا ابن الجوزي فذكره فحكى الجرح، وما ذكر التوثيق[۱۵۰]. چنان كه ملاحظه مى كنيد ابن جوزى نيز وى را به طور كامل جرح كرده است.
ابن ابى حاتم مى نويسد: قال صالح بن احمد بن حنبل، قال أبي: سماك بن حرب أصلح حديثاً من عبدالملك بن عمير، وذلك أن عبدالملك بن عمير يختلف عليه الحفاظ[۱۵۱].
ابن ابى حاتم مى نويسد: سألت أبي عن عبدالملك بن عمير فقال: ليس بحافظ … تغير حفظه قبل موته[۱۵۲].
دارقطنى حديثى نقل مى كند و بعد مى نويسد: ويشبه أن يكون الإضطراب في هذا الإسناد من عبدالملك بن عمير لكثرة اختلاف الثقات عنه في الإسناد[۱۵۳].
ابن حبان مى نويسد: عبدالملك بن عمير القبطي القرشي … كان مدلّساً[۱۵۴].
ابن قتيبة مى نويسد: عبدالملك بن عمير … وقال الهيثم بن عديّ: أنا ردف في جنازته، وكان قبيحاً جدّاً[۱۵۵].
سمعانى در شرح حال وى مى نويسد: … مات سنة ست وثلاثين مائة، وكان مدلّساً[۱۵۶].
سبط ابن العجمى نيز نام عبدالملك بن عمير را در كتاب خود «التبيين لأسماء المدلّسين» ذكر كرده و مى نويسد: عبدالملك بن عمير مشهور به (تدليس) ذكره غير واحد[۱۵۷].
ابوسيف سپس حديث ديگرى نقل كرده و بر اساس آن ادعا كرده كه آيه نهى پيامبر صلّى الله عليه وآله از استغفار براى مشركان نيز در همين رابطه نازل شده است.
نقد و بررسى:
آيه (ما كانَ لِلنَّبِيِّ وَالَّذينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكينَ وَلَوْ كانُوا أُولي قُرْبى مِنْ بَعْدِ ما تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحابُ الْجَحيمِ )[۱۵۸]. جزء سوره توبه است، و سوره توبه آخرين، يا يكى از آخرين سوره هاى قرآن كريم است كه بر پيامبر صلّى الله عليه وآله نازل شده است.
نظر شمارى از مفسران برجسته اهل سنّت در اين باره چنين است:
سمرقندى در ابتداى سوره توبه مى نويسد: قال ابن عبّاس: كلّها مدنيّة[۱۵۹].
مقاتل مى نويسد: سورة براءة مدنية كلّها غير آيتين هما قوله تعالى: (لَقَدْ جاءَكُمْ رَسُولٌ ) و(فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِيَ اللهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ … )[۱۶۰].
شيخ طوسى مى نويسد: سورة التوبة مدنية … وهي آخر ما نزلت على النبي صلّى الله عليه وآله[۱۶۱].
ابن عطيه مى نويسد: سورة براءة مدنية … وسورة براءة من آخر ما نزل على النبي صلّى الله عليه وآله[۱۶۲].
ابن جوزى مى نويسد: هي مدنية باجماعهم، سوى الآيتين اللتين في آخرها (لَقَدْ جاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ ) فإنّها نزلت بمكة. روى البخاري في «صحيحه» من حديث البراء قال: آخر سورة نزلت براءة[۱۶۳].
زمخشرى مى نويسد: سورة التوبة مدنية (إلاّ الآيتين الأخيرتين فمكيّتان) نزلت بعد المائدة[۱۶۴].
فخر رازى مى نويسد: سورة التوبة مدنية إلاّ الآيتين الأخيرتين فمكيّتان، نزلت بعد المائدة[۱۶۵].
بيضاوى مى نويسد: سورة براءة مدنية وقيل إلاّ آيتين من قوله (لَقَدْ جاءَكُمْ رَسُولٌ … ) وهي آخر ما نزل[۱۶۶].
ابوحيان مى نويسد: سورة التوبة … هذه السورة مدنية كلّها، وقيل: إلاّ آيتين من آخرها فإنّهما نزلتا بمكة، وهذا قول الجمهور[۱۶۷].
خازن بغدادى مى نويسد: سورة التوبة، وهي مدنية باجماعهم. قال ابن الجوزي: سوى آيتين في آخرها (لَقَدْ جاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ ) فإنّهما نزلتا بمكة[۱۶۸].
سيوطى مى نويسد: سورة التوبة مدنية إلاّ الآيتين الأخيرتين فمكيتان، ونزلت بعد المائدة[۱۶۹].
اين در حالى است كه جناب ابوطالب سه سال قبل از هجرت پيامبر صلّى الله عليه وآله به مدينه، وفات يافته است[۱۷۰]. و تا زمان وفات ابوطالب عليه السلام هنوز هيچ آيه اى از آيات سوره توبه نازل نشده بود، تا كسى بتواند ادعا كند كه آيه ۱۱۳ سوره توبه درباره ابوطالب عليه السلام نازل شده است. بنابراين، ادعاى نزول آيه ۱۱۳ توبه درباره حضرت ابوطالب عليه السلام از اساس دروغ است.
ابوسيف در پايان بحث خود به حديثى از كتاب طبقات ابن سعد اشاره كرده كه بر اساس آن رسول خدا صلّى الله عليه وآله در هنگام وفات ابوطالب عليه السلام او را به پذيرش توحيد دعوت مى نمود، اما ابوطالب عليه السلام نپذيرفت و اظهار داشت كه بر دين عبدالمطلب است[۱۷۱].
نقد و بررسى:
در سند حديث يادشده شخصى به نام «محمّد بن عمر واقد» قرار دارد كه رجال شناسان او را تضعيف كرده اند.
ذهبى مى نويسد: محمّد بن عمر بن واقد، أحد أوعية العلم على ضعفه. قال أحمد بن حنبل: هو كذّاب، يقلب الأحاديث. وقال ابن معين: ليس بثقة. وقال مرة: لا يكتب حديثه. وقال البخاري وأبوحاتم: متروك. وقال أبوحاتم والنسائي: يضع الحديث. وقال الدارقطني: فيه ضعف. وقال ابن المديني: الواقدي يضع الحديث[۱۷۲].
ابن حجر عسقلانى مى نويسد: محمّد بن عمر بن واقد متروك مع سعة علمه[۱۷۳].
بدين سان اين حديث ابوسيف نيز ضعيف و فاقد اعتبار است.
علاوه بر اين، سخن ابوطالب: «بل على دين عبدالمطلب» دليل ايمان ابوطالب است، نه دليل كفرش. چراكه عبدالمطلب نه كافر بوده و نه مشرك، بلكه مؤمن به دين حنيف بوده است[۱۷۴].
نيز اينكه جناب ابوطالب عليه السلام همه توان خود و خانواده اش را براى حمايت از پيامبر صلّى الله عليه وآله به كار مى گيرد، خود و خانواده اش را در معرض خطر قرار مى دهد اما اجازه نمى دهد كه دشمنان اسلام به پيامبر صلّى الله عليه وآله صدمه اى وارد كنند، و نيز اجازه مى دهد بهترين فرزندش على عليه السلام به آيين پيامبر ايمان آورد، بيانگر آن است كه ايشان از عمق جان به آيين پيامبر صلّى الله عليه وآله ايمان داشته است، وگرنه قرابت و خويشاوندى نمى تواند موجب شود تا ابوطالب در حق پيامبر صلّى الله عليه وآله اين قدر فداكارى كند[۱۷۵].
سخن پايان
ابوسيف در پايان كتاب خود به چند نكته اشاره كرده و نوشته خود را با اين نكات پايان داده است:
۱ . وى مى نويسد: ليس للشيعة منهج علمي صحيح في انتقاد أحاديث الصحيحين[۱۷۶].
نقد و بررسى:
معلوم نيست مقصود ايشان از روش صحيح علمى چيست؟ وقتى عالمان شيعه روايات صحيح بخارى و مسلم را بر اساس منابع دست اوّل رجال اهل سنّت مورد ارزيابى و نقد و بررسى قرار مى دهند مى توان گفت اين روش غير علمى، يا غير صحيح است؟!
مگر خود علماى اهل سنّت كه گاهى برخى از روايات صحيح بخارى و مسلم را نقد مى كنند روشى غير از روش فوق دارند؟
۲ . وى مى نويسد: ينقل المؤلف من أقوال أهل السنّة في نقده للأحاديث ما يوافق هواه[۱۷۷].
نقد و بررسى:
متهم كردن مخالف به پيروى از هوى و هوس گرچه كارى آسان است، اما راه درستى نيست. اين كار دور از انصاف و اخلاق اسلامى، و در تعارض با راه و روش كتاب خدا و سنّت پيامبر صلّى الله عليه وآله است.
۳ . وى مى نويسد: قد يكون هناك روايات أو أقوال لأهل السنّة الذين ينقل عنهم توضيح المقصود ولكنّه يبترها ولا يذكرها[۱۷۸].
نقد و بررسى:
اينك يك نويسنده براى تبيين ديدگاه خود، يا نقد ديدگاه مخالف، به آثار مخالفان خود مراجعه نموده و فقط مباحث مورد نياز خود را نقل نموده، و از نقل ديگر مباحث خوددارى كند، امرى كاملاً متعارف است. علاوه بر اين، آثار اهل سنّت مجموعه اى به هم آميخته از مباحث درست و نادرست است، و طبيعى است كه شخص، وقتى به اين آثار مراجعه مى كند براى استفاده از مطالب درست است. و دليلى وجود ندارد كه مطالب نادرست را هم نقل كند.
۴ . وى مى نويسد: لم يسلم له أي طعن فكلها متيسر الردّ عليها[۱۷۹].
نقد و بررسى:
اگر همه مطالب نويسنده قابل ردّ است پس چرا به نقد بخش اندكى از مباحث ايشان بسنده نموده و از نقد بيشتر مباحث كتاب ايشان خوددارى كرده ايد؟!
و بخش اندكى از مطالب كتاب ايشان را هم كه به گمان خود نقد كرده ايد فاقد اعتبار و ارزش علمى است.
۵ . وى مى نويسد: جميع الأحاديث التي ذكرها لم يسبق للكلام عليها والطعن بهذه الصورة سوى حديث تحريم المعازف الذي نقل تضعيفه عن الإمام ابن حزم[۱۸۰].
نقد و بررسى:
اولاً: چنان كه گفته اند: «كم ترك الأول للآخر» چه بسيار مباحث علمى كه پيشينيان فرصت پرداختن به آن را نداشته و براى پسينيان باقى گذارده اند. و اين طبيعت پيشرفت علوم در حوزه هاى مختلف در طول زمان است. از اين رو، اگر تاكنون عالمان شيعه نقد زيادى بر روايات صحيح بخارى و مسلم وارد نكرده اند به معناى بى عيب و نقص بودن اين دو كتاب نيست. هرچند پيش از اين نيز عالمان شيعه پيرامون روايات صحيح بخارى و مسلم نقدهايى بيان داشته و آثارى پديد آورده اند كه ظاهراً آقاى ابوسيف اين آثار را نديده و نخوانده است. آثارى مانند: «البخارى وصحيحه» از آقاى غيب غلامى، و «القول الصراح فى البخارى وصحيحه الجامع» از شيخ الشريعه اصفهانى، و «اضواء على الصحيحين» از محمدصادق نجمى، از آن جمله است.
ثانياً: اگر دانشمندان اهل سنّت كمتر در نقد روايات صحيح بخارى و مسلم مطلب نوشته اند بدان جهت بوده كه آنها بيش از حد به اين دو كتاب و مؤلفان آن خوش بين اند. و اين خوش بينى موجب شده تا عيوب و كاستى هاى اين دو كتاب را نبينند. و چنان كه گفته اند: «حبّ الشيء يعمي ويصمّ».
اما عالمان شيعه كه با نگاه عالمانه و از منظر نقد به اين دو كتاب مى نگرند، نواقص و كاستى هاى فراوانى در اين دو كتاب مشاهده مى كنند، كه از چشم دانشمندان اهل سنّت پنهان مانده است.
ثالثاً: جناب آقاى ميلانى نيز درصدد بيان همه كاستى هاى اين دو كتاب نبوده اند بلكه در اثر خود «الصحيحان فى الميزان» تنها بخشى از اين كاستى ها را منعكس كرده اند، وگرنه عيوب و نواقص صحيح بخارى و مسلم بيش از اينها است.
۶ . وى مى نويسد: تبيّن معي الفرق والبَون الشاسع بين انتقاد علمائنا الأثبات وبين انتقاد الشيعة لأحاديث الصحيحين فعلمائنا كان دافعهم الحرص على السنّة والدفاع عنها، أمّا دافع هؤلاء فهو الطعن في السنّة وأهلها واعتقادهم.
ثمّ انتقادات أهل العلم من أهل السنّة لأحاديث الصحيحين فهو انتقاد للأسانيد وفي دقائق الصنعة الحديثية بينما وجدنا انتقاد المؤلف كلّه قائم على المتون وردّها بالشبه العقلية سوى حديث المعازف ونقله عن ابن حزم في ذلك[۱۸۱].
نقد و بررسى:
بدون ترديد انتقاد عالمان شيعه نسبت به روايات صحيح بخارى و مسلم نيز با هدف دفاع از سنّت انجام مى شود، و آنان هرگز نمى خواهند سنّت واقعى و پيروان آن را مورد طعن قرار دهند.
چيزى كه هست عالمان شيعه با نگاهى عالمانه و دقيق سنّت را با قرآن كريم و سنّت قطعى پيامبر صلّى الله عليه وآله و برهان عقل سنجيده، و آن را با معيارهاى دقيق رجالى مورد بررسى قرار مى دهند، تا سنّت واقعى را از جعلى و ساختگى بازشناسند و به آن عمل كنند. اما دانشمندان اهل سنّت فارغ از دقت هاى يادشده، و صرفاً از منظر علم رجال و بررسى سند، آنهم با نگاهى خوش بينانه و سطحى به نقد روايات، و از جمله روايات صحيح بخارى و مسلم مى پردازند، و طبيعى است كه با چنين نگاهى بسيارى از عيوب و كاستى هايى كه در روايات وجود دارد ديده نخواهد شد. از باب مثال وقتى مى بينيم بخارى از على بن ابى طالب عليه السلام كه در طى ۲۳ سال دوران رسالت پيامبر صلّى الله عليه وآله در همه صحنه ها در كنار پيامبر صلّى الله عليه وآله بوده و رسول خدا صلّى الله عليه وآله آن حضرت را به عنوان داناترين فرد امت اسلامى پس از خود معرفى نموده اند[۱۸۲] 29 حديث نقل كرده[۱۸۳]، اما از ابوهريره كه حداكثر ۳ سال پيامبر را درك كرده و هيچ گاه جزء نزديكان پيامبر، و اعلم امت آن حضرت هم نبوده ۴۴۶ حديث نقل كرده[۱۸۴]. آيا اين اقدام بخارى موجب نمى شود تا به روايات ابوهريره به ديده ترديد نگاه كنيم؟ و آنها را مشكوك بدانيم؟
و ترديد ما درباره روايات ابوهريره وقتى بيشتر مى شود كه طبق نقل بخارى، خود ابوهريره اذعان كرده كه از كيسه خودش مطالبى بيرون مى آورده و به عنوان حديث پيامبر صلّى الله عليه وآله به خورد مردم مى داده است.
در صحيح بخارى آمده كه ابوهريره روزى براى مردم حديثى بيان كرد كه پذيرش آن براى مردم دشوار بود. آنان از او پرسيدند: يا أباهريرة، سمعتَ هذا من رسول الله صلّى الله عليه وآله؟! قال: لا. هذا من كيس أبي هريرة[۱۸۵].
حال با توجه به آنچه گفته شد نبايد به عالمان شيعه حق داد كه جا دارد آنان حداقل در صحت بخشى از روايات ابوهريره كه بخارى نقل كرده ترديد كنند.
اين در حالى است دانشمندان اهل سنّت به همه اين روايات به ديده مثبت نگريسته و تمام اين روايات را صحيح دانسته اند. يا وقتى رجال شناس بزرگى مانند ابن حجر عسقلانى در مورد يكى از رجال صحيح بخارى به نام «أُسيد بن زيد جمال»[۱۸۶]مى نويسد: «لم أرَ لأحد فيه توثيقاً»[۱۸۷]. نديدم كسى او را توثيق كرده باشد.
و يا در مورد فرد ديگرى از رجال صحيح بخارى به نام «يعقوب بن محمّد الزهرى»[۱۸۸] مى نويسد: «ضعّفه الجمهور»[۱۸۹].
حال اگر دانشمندان شيعه در صحت رواياتى كه افراد يادشده در سند آن هستند ترديد كنند بايد اقدام آنان را طعن در سنّت دانست؟! يا دفاع از سنّت؟
اين در حالى است كه دانشمندان اهل سنّت همين روايات را صحيح دانسته اند. پس معلوم مى شود بررسى هاى رجالى دانشمندان اهل سنّت در مورد روايات عموماً، و در مورد روايات صحيح بخارى و مسلم خصوصاً، عميقاً غير عالمانه و ضعيف است. و در نقد رجالى و سندىِ روايات نيز دست برتر از آنِ عالمان شيعه است.
[۱] . «الصحيحان فى الميزان» عرضاً ونقداً: ص ۱۷ ـ ۱۸.
[۲] . ذهبى، سير اعلام النبلاء: ۱۲ / ۲۷۳ ـ ۲۷۴، ۲۸۴.
[۳] . ذهبى، الكاشف: ۲ / ۲۲۹ رقم ۵۲۱۱; سير اعلام النبلاء: ۱۲ / ۲۷۳ ـ ۲۷۴، ۲۸۱.
[۴] . ذهبى، تذكرة الحفّاظ: ۲ / ۵۳۱.
[۵] . ذهبى، تذكرة الحفّاظ: ۲ / ۵۳۱.
[۶] . سمعانى، الأنساب: ۳ / ۱۸۱.
[۷] . ابن حجر، تقريب التهذيب: ۲ / ۱۴۵.
[۸] . ابن حجر، تهذيب التهذيب: ۹ / ۴۵۲ ـ ۴۵۳.
[۹] . ابن حجر، تهذيب التهذيب: ۹ / ۴۵۳.
[۱۰] . همان: ۹ / ۴۵۳ ـ ۴۵۴.
[۱۱] . همان: ۹ / ۴۵۵.
[۱۲] . ابن حجر، هدى السارى: ۴۹۱.
[۱۳] . «الصحيحان فى الميزان» عرضاً ونقداً: ۱۸.
[۱۴] . ذهبى، سير اعلام النبلاء: ۱۲ / ۴۵۸.
[۱۵] . ذهبى، سير اعلام النبلاء: ۱۲ / ۲۷۳ ـ ۲۷۴، ۲۸۴.
[۱۶] . ذهبى، سير اعلام النبلاء: ۲۲ / ۳۸۹ ـ ۳۹۲.
[۱۷] . ابن خلكان، وفيات الأعيان: ۳ / ۴۴۹.
[۱۸] . سيوطى، حسن المحاضرة في تاريخ مصر والقاهرة: ۱ / ۳۵۵.
[۱۹] . سيوطى، بغية الوعاة: ۲ / ۲۱۸.
[۲۰] . «الصحيحان فى الميزان» عرضاً ونقداً: ۲۰ ـ ۲۱.
[۲۱] . صحيح بخارى: ۶ / ۷۴.
[۲۲] . همان: ۶ / ۱۱۳ ـ ۱۱۷.
[۲۳] . همان: ۶ / ۷۶ ـ ۹۳.
[۲۴] . همان: ۶ / ۹۴ ـ ۱۰۳.
[۲۵] . همان: ۶ / ۱۴۱.
[۲۶] . همان: ۶ / ۱۴۱ ـ ۱۴۳.
[۲۷] . همان: ۶ / ۱۳۳ ـ ۱۳۵.
[۲۸] . ابن حجر، هدى السارى (مقدمه فتح البارى): ۴۷۶.
[۲۹] . هدى السارى: ۴۷۷.
[۳۰] . همان: ۴۷۷ ـ ۴۷۸.
[۳۱] . همان: ۴۷۷.
[۳۲] . ابن حجر، تهذيب التهذيب: ۲ / ۲۵۷.
[۳۳] . ابن حجر، تهذيب التهذيب: ۲ / ۲۵۷.
[۳۴] . ابن حجر، هدى السارى: ۴۷۶.
[۳۵] . ابن حجر، تهذيب التهذيب: ۲ / ۸۸.
[۳۶] . ذهبى، سير اعلام النبلاء: ۶ / ۲۶۹.
[۳۷] . نهج البلاغة: خطبه ۲.
[۳۸] . «الصحيحان فى الميزان» عرضاً ونقداً: ۲۳.
[۳۹] . همان.
[۴۰] . همان.
[۴۱] . ابن حجر، هدى السارى (مقدمه فتح البارى): ۴۷۶.
[۴۲] . همان: ۴۷۷.
[۴۳] . همان: ۴۷۷ ـ ۴۷۸.
[۴۴] . «الصحيحان فى الميزان» عرضاً ونقداً: ۲۴.
[۴۵] . بخارى، ادب المفرد: ۲۰۶.
[۴۶] . «الصحيحان فى الميزان» عرضاً ونقداً: ۲۴.
[۴۷] . مزى، تهذيب الكمال: ۵ / ۷۵ ـ ۷۶; ذهبى، سير اعلام النبلاء: ۶ / ۲۵۶.
[۴۸] . ذهبى، سير اعلام النبلاء: ۶ / ۲۵۶; مزى، تهذيب الكمال: ۵ / ۷۵ ـ ۷۶.
[۴۹] . مزى، تهذيب الكمال: ۲ / ۷; ابن حجر، تهذيب التهذيب: ۱ / ۸۱ ـ ۸۲.
[۵۰] . مزى، تهذيب الكمال: ۲ / ۷ ـ ۸.
[۵۱] . ابن حبان، الثقات: ۶ / ۶۷.
[۵۲] . ابن شاهين، تاريخ اسماء الثقات: ۳۹.
[۵۳] . ذهبى، ميزان الاعتدال: ۱ / ۵.
[۵۴] . مزى، تهذيب الكمال: ۲ / ۸.
[۵۵] . ذهبى، سير اعلام النبلاء: ۶ / ۳۰۸.
[۵۶] . مزى، تهذيب الكمال: ۲ / ۷.
[۵۷] . صحيح بخارى: ۵ / ۳۱۴.
[۵۸] . «الصحيحان فى الميزان» عرضاً ونقداً: ۳۰ ـ ۳۱.
[۵۹] . ابن حجر عسقلانى، فتح البارى: ۶ / ۲۵۵; عظيم آبادى، عون المعبود: ۱۴ / ۱۱۸.
[۶۰] . صحيح مسلم: ۴ / ۱۷۵۹.
[۶۱] . عقيلى، ضعفاء: ۱ / ۸۷.
[۶۲] . ابن عدى، الكامل: ۱ / ۳۲۳.
[۶۳] . ابن عدى، الكامل: ۱ / ۳۲۳.
[۶۴] . همان: ۱ / ۳۲۴.
[۶۵] . ابن حجر، هدى السارى (مقدمه فتح البارى): ۳۶۱ و ۳۸۸.
[۶۶] . مغلطاى، اكمال تهذيب الكمال: ۲ / ۱۸۴.
[۶۷] . مغلطاى، اكمال تهذيب الكمال: ۲ / ۱۸۴ ـ ۱۸۵.
[۶۸] . ابن حزم، المحلى: ۸ / ۷.
[۶۹] . عبدالرزاق صنعانى، المصنّف: ۴ / ۴۵۰.
[۷۰] . صحيح بخارى: ۹ / ۸.
[۷۱] . احمد بن حنبل، مسند: ۱۲ / ۳۹۶ ـ ۳۹۸; بيهقى، سنن الكبرى: ۷ / ۴۷۰.
[۷۲] . صحيح مسلم: ۴ / ۱۷۵۹، ذيل صفحه.
[۷۳] . سنن ابى داود: ۴ / ۲۲۳۵ ذيل صفحه.
[۷۴] . سوره نمل: ۱۸.
[۷۵] . تفسير مقاتل: ۳ / ۲۹۹ ـ ۳۰۰.
[۷۶] . سمرقندى، بحر العلوم: ۲ / ۵۷۶.
[۷۷] . فخر رازى، تفسير كبير: ۲۴ / ۵۴۹; نيشابورى، غرائب القرآن: ۵ / ۳۰۰.
[۷۸] . بيضاوى، انوار التنزيل: ۴ / ۱۵۷.
[۷۹] . ابوالسعود: ارشاد العقل السليم: ۶ / ۲۷۹.
[۸۰] . شربينى، السراج المنير: ۳ / ۹۳.
[۸۱] . «الصحيحان فى الميزان» عرضاً ونقداً: ۳۱.
[۸۲] . مسند احمد: ۲ / ۳۴۰ و ۳۶۰; سنن ترمذى: ۳ / ۲۴۱; ابن حجر، فتح البارى: ۱۰ / ۴۳۶.
[۸۳] . «الصحيحان فى الميزان» عرضاً ونقداً: ۳۱.
[۸۴] . سوره نجم: ۳ و ۴.
[۸۵] . ابن حجر، فتح البارى: ۸ / ۱۰۱.
[۸۶] . طبرانى، معجم كبير: ۱۲ / ۲۹۹.
[۸۷] . ابن حزم، المحلى: ۹ / ۵۹.
[۸۸] . ذهبى، سير اعلام النبلاء: ۱۱ / ۴۲۴; ميزان الاعتدال: ۴ / ۳۰۲; ابن حجر: تهذيب التهذيب: ۱۱ / ۴۷.
[۸۹] . ابن حجر، تهذيب التهذيب: ۱۱ / ۴۷.
[۹۰] . ابن حجر، تهذيب التهذيب: ۱۱ / ۴۸.
[۹۱] . ابن حجر، تهذيب التهذيب: ۱۱ / ۴۹.
[۹۲] . ابن حجر، هدى السارى: ۴۴۸; ذهبى، ميزان الاعتدال: ۴ / ۳۰۲; سير اعلام النبلاء: ۱۱ / ۴۲۴; ابن ابى حاتم، الجرح والتعديل: ۹ / ۶۶.
[۹۳] . ابن حجر، هدى السارى: ۴۶۵.
[۹۴] . صحيح بخارى: ۲ / ۲۹۰.
[۹۵] . مزى، تهذيب الكمال: ۷ / ۱۵۲.
[۹۶] . ابن حجر، تهذيب التهذيب: ۲ / ۳۸۱.
[۹۷] . سير اعلام النبلاء: ۱۳ / ۴۴.
[۹۸] . ذهبى، سير اعلام النبلاء: ۱۲ / ۵۶۱.
[۹۹] . ذهبى، سير اعلام النبلاء: ۱۲ / ۵۷۳.
[۱۰۰] . مزى، تهذيب الكمال: ۱ / ۴۱۹ ـ ۴۲۰; ذهبى، سير اعلام النبلاء: ۱۲ / ۵۷۱.
[۱۰۱] . ذهبى، سير اعلام النبلاء: ۱۲ / ۲۸۰ و ۵۷۰.
[۱۰۲] . «الصحيحان فى الميزان» عرضاً ونقداً: ۴۳.
[۱۰۳] . ذهبى، ميزان الاعتدال: ۳ / ۴۶۳; خطيب، تاريخ بغداد: ۱ / ۳۹۲.
[۱۰۴] . «الصحيحان فى الميزان» عرضاً ونقداً: ۴۴.
[۱۰۵] . «الصحيحان فى الميزان» عرضاً ونقداً: ۴۳.
[۱۰۶] . مزى، تهذيب الكمال: ۲۶ / ۴۴۸ ـ ۴۴۵.
[۱۰۷] . ذهبى، سير اعلام النبلاء: ۱۳ / ۲۸ ـ ۳۰.
[۱۰۸] . «الصحيحان فى الميزان» عرضاً ونقداً: ۴۴.
[۱۰۹] . صحيح مسلم: ۱ / ۷۳، ۲ / ۹۸، ۳ / ۴۶، ۶ / ۳۸، ۷ / ۸۰ و ۱۳۹.
[۱۱۰] . همان: ۱ / ۷۷.
[۱۱۱] . همان: ۳ / ۱۳۳۲ و ۱۶۷۳.
[۱۱۲] . ذهبى، سير اعلام النبلاء: ۱۲ / ۴۷۰; تاريخ بغداد: ۱۵ / ۱۲۱.
[۱۱۳] . سوره مدّثّر: ۱.
[۱۱۴] . نووى، شرح صحيح مسلم: ۲ / ۲۰۷.
[۱۱۵] . صحيح مسلم: ۱ / ۱۴۴.
[۱۱۶] . نووى، شرح صحيح مسلم: ۲ / ۲۰۷.
[۱۱۷] . «الصحيحان فى الميزان» عرضاً ونقداً: ۴۶.
[۱۱۸] . «الصحيحان فى الميزان» عرضاً ونقداً: ۴۷.
[۱۱۹] . نووى، شرح صحيح مسلم: ۲ / ۲۰۷.
[۱۲۰] . ابن حجر، تهذيب التهذيب: ۶ / ۲۱۸.
[۱۲۱] . ابن حجر، تهذيب التهذيب: ۶ / ۲۱۸.
[۱۲۲] . عقيلى، ضعفاء: ۴ / ۳۲۱.
[۱۲۳] . مزى، تهذيب الكمال: ۳۱ / ۹۶ ـ ۹۷; ذهبى، ميزان الإعتدال: ۴ / ۳۴۸.
[۱۲۴] . ذهبى، ميزان الاعتدال: ۴ / ۳۴۷ ـ ۳۴۸.
[۱۲۵] . ذهبى، ميزان الاعتدال: ۴ / ۳۴۸.
[۱۲۶] . «الصحيحان فى الميزان» عرضاً ونقداً: ۴۷.
[۱۲۷] . صحيح مسلم: ۴ / ۱۸۵۷.
[۱۲۸] . صحيح بخارى: ۷ / ۸ و ۸ / ۱۲۶.
[۱۲۹] . ابن حجر، هدى السارى (مقدمه فتح البارى): ۴۵۹ ـ ۴۶۰.
[۱۳۰] . ابن ابى الحديد، شرح نهج البلاغة: ۴ / ۶۳ و ۶۹; ابورية، أضواء على السنّة المحمّديّة: ۲۱۶.
[۱۳۱] . مسعودى، مروج الذهب: ۳ / ۷۷; ابن ابى الحديد، شرح نهج البلاغة: ۲۰ / ۱۴۷.
[۱۳۲] . الصواعق المحرقه: ۲۶.
[۱۳۳] . شرح المقاصد: ۵ / ۲۵۹ و ۲۶۲.
[۱۳۴] . احياء علوم الدين: ۱ / ۲۰۱ (با حاشيه حافظ عراقى).
[۱۳۵] . قرطبى، الجامع لأحكام القرآن: ۱ / ۲۶۹.
[۱۳۶] . ابن ابى الحديد، شرح نهج البلاغة: ۶ / ۱۳.
[۱۳۷] . «الصحيحان فى الميزان» عرضاً ونقداً: ۴۸ ـ ۴۹.
[۱۳۸] . ابن كثير، السيرة النبوية: ۴ / ۴۵۲; ابن حجر هيتمى مكى، الصواعق المحرقة: ۲۲.
[۱۳۹] . صحيح مسلم: ۵ / ۱۵۲.
[۱۴۰] . صحيح بخارى: ۶ / ۳۹۵; صحيح مسلم: ۳ / ۱۳۸۰.
[۱۴۱] . نهج البلاغه با شرح شيخ محمّد عبده: ۲ / ۸۴.
[۱۴۲] . همان: ۱ / ۳۰.
[۱۴۳] . «الصحيحان فى الميزان» عرضاً ونقداً: ۴۹.
[۱۴۴] . طبرى، تاريخ طبرى: ۲ / ۶۳.
[۱۴۵] . ابن ابى عاصم، كتاب السنّة: ۵۵۱ ـ ۵۵۲.
[۱۴۶] . سنن ترمذى: ۵ / ۴۵۰; طيالسى، مسند طيالسى: ۱۱۱ و ۳۶۰; مسند احمد: ۳۳ / ۱۵۴.
[۱۴۷] . صحيح مسلم: ۱ / ۱۹۴ باب شفاعة النبي صلّى الله عليه وآله لأبي طالب عليه السلام.
[۱۴۸] . مزى، تهذيب الكمال: ۱۸ / ۳۷۳ ـ ۳۷۴; ابن ابى حاتم: الجرح والتعديل: ۵ / ۳۶۱.
[۱۴۹] . ذهبى، ميزان الاعتدال: ۲ / ۶۶۰; ابن ابى حاتم: الجرح والتعديل: ۵ / ۳۶۱.
[۱۵۰] . ميزان الاعتدال: ۲ / ۶۶۰.
[۱۵۱] . الجرح والتعديل: ۴ / ۲۷۹ و ۵ / ۳۶۰.
[۱۵۲] . همان: ۵ / ۳۶۱.
[۱۵۳] . علل الدارقطنى: ۲ / ۱۲۵.
[۱۵۴] . ابن حبان، الثقات: ۵ / ۱۱۶.
[۱۵۵] . المعارف: ۴۷۳.
[۱۵۶] . سمعانى، الأنساب: ۱۰ / ۳۲۹.
[۱۵۷] . التبيين لأسماء المدلّسين: ۳۹.
[۱۵۸] . سوره توبه: ۱۱۳.
[۱۵۹] . تفسير سمرقندى: ۲ / ۳۷.
[۱۶۰] . تفسير مقاتل: ۲ / ۱۵۳.
[۱۶۱] . تفسير تبيان: ۵ / ۱۶۷.
[۱۶۲] . المحرر الوجيز: ۳ / ۳.
[۱۶۳] . زاد المسير فى علم التفسير: ۲ / ۲۳۰.
[۱۶۴] . كشاف: ۲ / ۲۴۱.
[۱۶۵] . تفسير كبير: ۱۵ / ۵۲۱.
[۱۶۶] . انوار التنزيل: ۳ / ۷۰.
[۱۶۷] . بحر المحيط: ۵ / ۳۶۵.
[۱۶۸] . تفسير خازن: ۲ / ۳۳۲.
[۱۶۹] . تفسير جلالين: ۱ / ۱۹۰.
[۱۷۰] . ابن هشام، السيرة النبوية: ۱ / ۴۱۶.
[۱۷۱] . ابن سعد، طبقات الكبرى: ۱ / ۹۸.
[۱۷۲] . ذهبى، ميزان الاعتدال: ۳ / ۶۶۳.
[۱۷۳] . ابن حجر، تقريب التهذيب: ۲ / ۱۱۷.
[۱۷۴] . ابوطالب مؤمن قريش: ۳۶۸; اعيان الشيعة: ۳۹ / ۲۵۹; جعفر مرتضى، الصحيح من سيرة النبى: ۴ / ۹۴.
[۱۷۵] . امينى، الغدير: ۷ / ۳۵۸.
[۱۷۶] . «الصحيحان فى الميزان» عرضاً ونقداً: ۵۲.
[۱۷۷] . همان.
[۱۷۸] . همان.
[۱۷۹] . همان.
[۱۸۰] . همان.
[۱۸۱] . همان: ۵۲.
[۱۸۲] . سنن ترمذى: ۲ / ۲۹۹; مجمع الزوائد: ۹ / ۱۰۱، ۱۱۴; مسند احمد: ۱ / ۱۹۹; حلية الأولياء: ۱ / ۶۵; تاريخ بغداد: ۱۱ / ۲۰۴; مستدرك حاكم: ۳ / ۱۲۶.
[۱۸۳] . ابن حجر، هدى السارى (مقدمه فتح البارى): ۴۷۶.
[۱۸۴] . هدى السارى: ۴۷۷.
[۱۸۵] . صحيح بخارى: ۹ / ۸.
[۱۸۶] . صحيح بخارى: ۷ / ۱۹۸ و ۱۰ / ۱۷۹.
[۱۸۷] . هدى السارى (مقدمه فتح البارى): ۳۸۱.
[۱۸۸] . صحيح بخارى: ۵ / ۱۷۶.
[۱۸۹] . هدى السارى: ۴۵۹.
