چکیده
از با عظمت‌ترین روزهای سال در زبان روایات اهل‌بیت علیهم‌السلام، روز عرفه است که روز دعا و تضرع و روز شناخت و معرفت به شمار آمده است؛ روزی که به دعای نورانی حضرت سیدالشهداء علیه‌السلام و مضامین والای آن در میان شیعیان شهرت یافته و روز شهادت حضرت مسلم بن عقیل علیه‌السلام است.
نسبت به این روز عظیم نکاتی جالب توجه در منابع موجود است که باید مورد تحلیل و بررسی واقع شود، از جمله: آیا روز عرفه به عنوان یکی از روزهای بیان حدیث ثقلین از زبان مطهرپیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به شمار آمده؟ و آیا این مطلب در میان شیعه و سنی مورد پذیرش است؟ آیا ادعای ابن‌کثیر دمشقی در تفسیر خود مبنی بر نزول آیه اکمال در روز عرفه صحیح است؟ چگونه می‌توان این ادعا را پاسخ گفت؟
نوشتار پیش رو که برگرفته از بیانات حضرت آیت‌الله سید علی حسینی میلانی حفظه الله است درصدد پاسخ به سوالات بالا و بیان برخی مطالب دیگر پیرامون روز عرفه به نگارش در آمده، امید است که راهگشا برای اهل بصیرت واقع شود.
کلیدواژگان: روز عرفه، حدیث ثقلین، ابن‌کثیر دمشقی، آیه اکمال، زائر امام حسین علیه‌السلام
روز عرفه
روز عرفه روز شناخت و معرفت ، روز نجوای پیشوای عالمیان، سریع‌ترین کشتی نجات در دنیای طوفانی و ظلمانی، پدر بندگان خدا حضرت سیدالشهداء علیه‌السلام، با معبود در صحرای عرفات و روز به شهادت رسیدن فرستاده سیدالشهداء علیه‌السلام به کوفه، حضرت مسلم بن عقیل علیه‌السلام است.
روز دعا و و تضرع به درگاه الهی است که امام صادق علیه‌السلام فرمودند :
تَخَير لِنَفسِك مِنَ الدُّعاءِ ما أحبَبتَ واجْتَهِد ، فإنَّهُ (يومَ عَرَفَة) يومُ دُعاءٍ و مَسألَةٍ[۱]
هرچه می‌خواهی برای خود دعا بخوان و [در دعا کردن] بکوش که آن‌روز [روز عرفه ] روز دعا و درخواست است.
و خداوند متعال هم در قبال این دعا و درخواست بندگان وعده بخشیدن گناهان و آمرزش داده است همان‌طور که امام صادق علیه‌السلام فرمودند :
مَن لَم يُغفَرْ لَهُ في شهرِ رمضانَ لَم يُغفَرْ لَهُ إلى مِثلِهِ مِن قابِلٍ إلاّ أن يَشهَدَ عَرَفَةَ[۲]
کسى که در ماه رمضان آمرزیده نشود، تا رمضان آینده آمرزیده نخواهد شد، مگر آن که در عرفه حاضر شود.
مطلب حائز اهمیت در منابع حدیثی نسبت به این روز عظیم این است که خداوند متعال در روز عرفه ابتدا زائران حضرت اباعبدالله الحسین علیه‌السلام را مورد عنایت و توجه خاص خود قرار داده که امام صادق علیه‌السلام بیان فرمودند :
إِنَّ اللَّهَ تَبَارَك وَ تَعَالَی يتَجَلَّی لِزُوَّارِ قَبْرِ الْحُسَينِ عليه‌السلام قَبْلَ أَهْلِ عَرَفَاتٍ وَ يقْضِي حَوَائِجَهُمْ وَ يغْفِرُ ذُنُوبَهُمْ وَ يشَفِّعُهُمْ فِي مَسَائِلِهِمْ ثُمَّ يأْتِي أَهْلَ عَرَفَةَ فَيفْعَلُ ذَلِك بِهِم[۳]
خداوند متعال پیش از آن‌که در روز عرفه بر اهل عرفات تجلّی کند، بر زائران قبر حسین علیه‌السلام تجلّی میکند، و حاجاتشان را بر می آورد و گناهانشان را می‌آمرزد، و شفاعتشان را درباره دیگران میپذیرد، آن گاه به اهل عرفات توجه میکند و با آنان نیز این گونه رفتار مینماید.
حدیث ثقلین در روز عرفه
روایت جابر بن عبدالله انصارى
این روایت را ترمذى به اِسناد خود چنین نقل مى‌کند: جابر بن عبدالله انصارى مى‌گوید:
در هنگام حج و در روز عرفه رسول خدا صلى الله علیه وآله را دیدم که بر روى شتر قَصواى خود نشسته بود[۴] و این چنین براى مردم سخنرانى مى‌کرد:
أيها الناس! قد تركت فيكم ما إن أخذتم به لن تضلّوا: كتاب الله وعترتي أهل‌بيتي[۵]
اى مردم! من در میان شما دو چیز را بر جاى مى نهم که در صورت تمسّک به آن ها هرگز گمراه نخواهید شد: یکى کتاب خدا و دیگرى عترت و اهل بیتم.
«متّقى هندى» در کنز العمّال از ابن ابى‌شیبه صاحب المصنف نیز به اِسناد خود از جابر بن عبدالله این گونه روایت مى‌کند:
رسول خدا صلى الله علیه وآله فرمود:
إنّي تركت فيكم ما لن تضلّوا بعدي إن اعتصمتم به: كتاب الله وعترتي أهل‌بيتي[۶]
من در میان شما دو چیز را باقى مى گذارم که در صورت تمسّک به آن ها هرگز پس از من گمراه نخواهید شد: یکى کتاب خدا و دیگرى عترت و اهل بیتم.
این روایت را طبرانى در کتاب «المعجم الکبیر»[۷]، ابن اثیر جزرى در کتاب «جامع الاصول»[۸] و دیگران که ذکر نامشان بطول مى انجامد آورده اند.
دیدگاه ابن‌کثیر دمشقی نسبت به نزول آیه اکمال در روز عرفه
ابن‌کثیر در تفسیر خود ذیل آیه شریفه اکمال این‌گونه مى‌نویسد:
خداوند مى‌فرماید:
الْيوْمَ أَكمَلْتُ لَكمْ دينَكمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيكمْ نِعْمَتي وَرَضيتُ لَكمُ الاسْلامَ دينًا[۹]
این بزرگ ترین نعمت خداوند بر این امت اسلامى است که دینشان را کامل گردانیده است… .
ابن کثیر در ادامه، روایات و دیدگاه‌هایى را در این‌باره مطرح مى‌کند که به برخى از آن‌ها را اشاره می‌شود:
- اسباط به نقل از سدّى مى‌گوید: این آیه در روز عرفه نازل شد. پس از این آیه، دیگر حکم حلال و یا حرامى نازل نگردید. وقتى رسول خدا صلى الله علیه وآله از این حج بازگشت، وفات یافت.
- امام احمد بن حنبل مى گوید: جعفر بن عون، از ابوالعمیس، از قیس بن مسلم، از طارق بن شهاب چنین نقل مى‌کند:
یکى از یهودیان نزد عمربن خطّاب آمد… عمر گفت: به خدا سوگند، من روز و ساعت نزول این آیه بر رسول خدا صلى الله علیه وآله را مى‌دانم؛ این آیه در روز جمعه و عصر عرفه نازل گردید.
این روایت را بخارى نقل کرده است… .
هم چنین مسلم، ترمذى و نسائى این روایت را از طرق مختلف از قیس بن مسلم نقل کرده‌اند. عبارتى که بخارى در ذیل این آیه آورده از طریق سفیان ثورى، از قیس، از طارق نقل کرده است. در این روایت آمده:
یهودیان به عمر گفتند: شما آیه‌اى را تلاوت مى‌کنید که اگر براى ما نازل شده بود، به یقین آن را مایه جشن و عید مى‌گرفتیم.
عمر مى‌گوید: من مى‌دانم که این آیه کى و کجا نازل شده است؟ و حتى رسول خدا صلى الله علیه وآله زمان نزول کجا بود؟ این آیه روز عرفه نازل شد. من نیز به خدا سوگند، در عرفه بودم.
۳ . ابن مردویه مى‌گوید: احمد بن کامل، از موسى بن هارون، از یحیى حمانى، از قیس بن ربیع، از اسماعیل بن سلیمان، از ابوعمر بزّار، از ابن حنفیه، از على علیه السلام این‌گونه نقل مى‌کند:
این آیه در عصر روز عرفه بر پیامبر صلى الله علیه وآله در حالى که ایستاده بود، نازل گردید.
۴ . ابن‌جریر، ابن مردویه و طبرانى از طریق ابن لهیعه، از خالد بن ابى عمران، از حنش بن عبدالله صغانى، از ابن عباس چنین نقل مى کنند:
پیامبرتان دوشنبه به دنیا آمد، دوشنبه از مکه خارج و دوشنبه وارد مدینه شد، غزوه بدر را در روز دوشنبه انجام داد و پیروز شد و سوره مائده (الْيوْمَ أَكمَلْتُ لَكمْ دينَكمْ) نیز روز دوشنبه نازل شد و وفات آن حضرت نیز روز دوشنبه اتفاق افتاد.
این روایتى است که کمتر کسى به نقل آن مى‌پردازد و سندش نیز ضعیف است.
ابن جریر مى‌گوید: گفته شده که روز نزول این آیه براى مردم مشخص نیست.
وى سپس از طریق عوفى، از ابن عباس درباره آیه (الْيوْمَ أَكمَلْتُ لَكمْ دينَكمْ) این گونه نقل مى‌کند: این روز براى مردم معلوم نیست.
او در ادامه مى‌نویسد: گفته شده: این آیه در مسیر حرکت رسول خدا صلى الله علیه وآله براى حجة الوداع بر ایشان نازل گردید. سپس آن را از طریق ابوجعفر رازى، از ربیع بن انس نقل مى‌کند.
ابن کثیر در ادامه مى‌گوید:
ابن مردویه، از طریق ابوهارون عبدى، از ابوسعید خدرى این‌گونه نقل مى‌کند:
این آیه در روز غدیر خم نازل شد؛ هنگامى که پیامبر خدا صلى الله علیه وآله درباره حضرت على علیه‌السلام فرمود:
من کنت مولاه فعلی مولاه
هر کس من مولاى او هستم، پس على مولاى اوست.
سپس این روایت را از ابوهریره نیز نقل مى‌کند. در آن روایت آمده:
این‌روز، همان هجدهم ذى‌حجه است. یعنى زمان بازگشت پیامبر صلى الله علیه وآله از حجة الوداع.
ابن‌کثیر گوید هیچ یک از این دو سخن صحیح نیست؛ بلکه، بى‌تردید سخن درست این است که این آیه، روز عرفه و روز جمعه نازل شد. همان‌گونه که امیر مؤمنان عمر بن خطاب(!!) و على بن ابى طالب علیهماالسلام، اولین پادشاه جهان اسلام معاویة بن ابى سفیان(!) و ترجمان قرآن عبدالله بن عباس و سمرة بن جندب نقل کرده‌اند. و هم چنان که شعبى، قتادة بن دعامه، شهر بن حوشب و شمارى دیگر از علما و بزرگان آن را به صورت مرسل روایت کرده و ابن جریر طبرى آن را پذیرفته است[۱۰]
نقد دیدگاه ابن‌کثیر
دیدگاه ابن‌کثیر در چند محور مورد نقد قرار می‌گیرد:
نخست آن‌که اگر پس از آیه یاد شده هیچ حکم حلال و یا حرامى نازل نشده، پس چگونه است که این آیه در میان احکامى آمده که به آن‌ها ارتباطى ندارد و پس از آن نیز حکم حلال و حرام آمده است؟!
واقعیت این است که قراردادن این آیه در این‌جا، بسترى است براى اینکه پس از آن، انسان‌هاى جاعل، به جعل روایات مختلفى درباره شأن نزول این آیه اقدام کنند تا بتوانند حقیقت را تحریف نمایند.
دوم آن‌که آیا این آیه در روز عرفه مصادف با روز جمعه نازل شده است؟!
در این‌جا مناسب است به روایات نقل شده در این‌باره اشاره‌اى داشته باشیم.
در روایتى نقل شده: عمر مى‌گوید: این آیه عصر عرفه، مقارن با روز جمعه نازل شده است.
در ذیل روایت دیگرى که از عمر گذشت، سفیان مى‌گوید: تردید دارم که روز جمعه بود یا نه؟
در روایتى دیگر که از على علیه‌السلام نقل شده ـ بر فرض قبول این نسبت ـ فقط بیان شده که در عصر روز عرفه نازل شد.
ابن‌عباس در روایتى دیگر روز دوشنبه را روز نزول آیه ذکر کرده، اما از عرفه نامى نبرده است.
در روایت دیگرى که از ابن‌عباس نقل شده آمده: در آن گفته شده مردم نمى‌دانند چه روزى بوده است. پس نه روز عرفه و نه روز جمعه بودنش براى مردم روشن نبوده است.
در نقلى دیگر، انس بن مالک مى‌گوید: «این آیه در مسیر پیامبر به حجة الوداع نازل شده است» نه سخن از عرفه و نه جمعه به میان نیامده است.
در روایت دیگرى که از ابوسعید خدرى و ابوهریره نقل شده آمده: این آیه روز هجدهم ذى‌حجه یعنى روز غدیر خم نازل شده است.
روایتى دیگر را که بیهقى نقل مى‌کند: این آیه روز ترویه نازل شده است.[۱۱]
در روایت نسائى از طارق بن شهاب از عمر ـ که سندش با سند روایت بخارى یکى است ـ آمده:
عمر گفت: من روز و شب نزول این آیه را مى‌دانم. شب جمعه نازل شده است. ما در آن هنگام با رسول خدا صلى الله علیه وآله در عرفات بودیم[۱۲].
همان‌گونه که مشاهده مى‌شود، این روایات با یک دیگر متعارض هستند… حتى دو حدیث نقل شده از عمر بن خطاب نیز یکسان نیستند!!
سخن حق
حقیقت همان است که ائمه ما اهل‌بیت پیامبر علیهم‌السلام بیان کرده و حافظان بزرگ حدیث و علماى نامدار اهل‌سنّت از شمارى از صحابه نقل کرده‌اند.
این آیه در روز غدیرخم و پس از خطبه رسول خدا صلى الله علیه وآله نازل شد، همان خطبه‌اى که در آن رسول خدا صلى الله علیه وآله پس از بالابردن دست حضرت على علیه‌السلام فرمود:
من كنت مولاه فعلي مولاه، اللهمّ والِ من والاه، وعادِ من عاداه
هر کس من مولاى او هستم، على مولاى اوست. خدایا! کسى که او را دوست بدارد دوست بدار و هر کس او را دشمن بدارد او را دشمن بدار!
پرسش و پاسخ پیرامون دعای عرفه _ در محضر آیت‌الله میلانی دامت برکاته
با عرض سلام و ادب محضر حضرت آیت الله سید علی میلانی(مد ظله العالی) پیشاپیش از اینکه مصدع وقت حضرتعالی می‌شوم پوزش می‌طلبم.
- آیا در ادعیه ماثور می توان تصرف کرد؟ مثل تغییر ضمیر داد یا بخش‌هایی که متناسب با حال و معرفت داعی است قرائت کرد؟ در این صورت آیا دعای قرائت شده ماثور است یا از حال ماثور بودن خارج می شود؟
- آیا در ادعیه ماثور اجازه از عالم،عارف و … لازم است یا خیر؟
- در صورت نیاز به اجازه شامل کدام عناوین و موضوعات می‌شود؟ مستند روایی یا قرآنی برای این موضوع وجود دارد؟
- آیا اجازه در اجابت دعا یا ذکر موثر است؟
- نسبت دادن منشاء علوم غریبه به حضرات معصومین بخصوص امیرالمومنین صلوات الله علیه چقدر صحت دارد آیا در منابع معتبر روایی روایتی نقل شده است؟
- آیا ادعیه موقته مثل دعای کمیل ، دعای عرفه و …را در غیر زمان وارد شده می‌توان خواند به چه نحو؟
بسمه تعالی
السلام علیکم
از تصرّف در دعا نهی شده، و خواندن دعاء مأثور محتاج به اجازه نیست و ادعیه موقّته را شاید در اوقات دیگر و بدون قصد وارد بشود خواند.
برای انتقال به صفحه پرسش و پاسخ کلیک کنید
پی‌نوشت‌ها:
[۱] التهذیب الأحکام ، ج ۵ ، ص ۱۸۲
[۲] الکافی، ج۷، ص۳۸۰
[۳] کامل الزیارات، ص: ۱۷۰
[۴] قصواء: به شترى گفته مى شود که اندکى از نوک گوشش را بریده اند
[۵] صحیح تِرمذى: ۶ / ۱۲۴، حدیث ۳۷۸۶
[۶] کنز العمّال: ۱ / ۱۸۸، حدیث ۹۴۴
[۷] المعجم الکبیر: ۳ / ۶۳، حدیث ۲۶۷۹
[۸] جامع الاصول: ۱ / ۲۷۷
[۹] سوره مائده / آیه ۳
[۱۰] تفسیر ابن کثیر: ۲ / ۱۴ و ۱۵
[۱۱] فتح البارى: ۸ / ۲۱۸
[۱۲] السنن الکبرى، نسائى: ۵ / ۲۵۱
منابع و مآخذ
- قرآن کریم
- صدوق ، محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه ، عیون اخبارالرضا
- صدوق ، محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه ، کمال الدین
- کلینی ، ابوجعفر محمد بن یعقوب ، الکافی
- ذهبی ، شمس الدین ابى عبدالله محمد بن احمد ، سیر اعلام النبلاء
- احمد بن على بن حجر عسقلانى، فتح البارى فى شرح صحیح البُخارى
- ذهبی ، شمس الدین ابى عبدالله محمد بن احمد ، میزان الإعتدال فى نقد الرجال
- سبط ابن جوزی ، یوسف بن قزاوغلی ، تذکرة الخواص
- ابوعیسی محمد ترمذی ، سنن الترمذی
- حافظ نسائی ، احمد بن شعیب ، سنن النسائی
- ابن خلکان ، شمس الدین احمد بن ابراهیم ، وفیات الاعیان
- ابن کثیر دمشقی ، عمادالدین اسماعیل بن عمر
- علامه حلی ، حسن بن یوسف بن مطهر ، منهاج الکرامة
- مجلسی ، محمدباقر ، بحارالانوار
- ابن تیمیه ، احمد بن عبدالحلیم ، منهاج السنة
- حسینی میلانی ، سیدعلی ، با پیشوایان هدایتگر
- حسینی میلانی ، سیدعلی ، پیشوایان معصوم علیهم السلام
- حسینی میلانی ، سیدعلی ، امامت بلافصل
- حسینی میلانی ، سیدعلی ، موعود آسمانی
