ابوزرعه و ابوحاتم رازى و ترك روايت از بخارى:
آيت الله ميلانى از كتاب طبقات سبكى نقل كرده اند كه ابوزرعه و ابوحاتم رازى نقل حديث از بخارى را به خاطر اعتقاد او به مخلوق بودن قرآن، ترك كرده اند.
ترك نقل حديث از بخارى توسط اين دو عالم و محدّث بزرگ، حقيقتى است كه آن را ابن ابى حاتم رازى نيز در اثر خود «الجرح والتعديل» ذكر كرده است. وى مى نويسد:
«محمّد بن اسماعيل البخاري أبوعبدالله قدم عليهم الري سنة مائتين وخمسين روي عن عبدان المروزي وأبي همام الصلت بن محمّد والفريابي وابن أبي أُويس; سمع منه أبي وأبوزرعة ثمّ تركا حديثه عندما كتب إليهما محمّد بن يحيى النيسابوري أنّه أظهر عندهم أنّ لفظه بالقرآن مخلوق»[۱].
ما پيش از آنكه به بررسى نظر آقاى ابوسيف بپردازيم، نگاهى كوتاه به زندگى ابوزرعه و ابوحاتم رازى مى اندازيم، و سپس نظر ابوسيف را بررسى مى كنيم.
نگاهى به زندگى ابوزرعه رازى (م ۲۶۴ هـ):
وى از بزرگترين محدّثان اهل سنّت است. رجال شناسان، وى را حافظى متقن دانسته[۲]، و محدّثانى چون مسلم، ترمذى، نسائى، ابن ماجه، ابى يعلى موصلى، عبدالله بن احمد بن حنبل، ابوحاتم رازى، عبدالرحمن بن ابى حاتم، ابوعوانه اسفراينى، و ده ها تن ديگر از محدّثان بزرگ از وى روايت نقل كرده اند[۳].
قال النسائي: ثقة، قال أبوحاتم: امام. قال أبوبكر الخطيب: كان إماماً ربانياً حافظاً متقناً مكثراً، صادقاً[۴].
عبدالله بن احمد بن حنبل مى گويد: وقتى ابوزرعه به ديدار پدرم مى آمد، پدرم گفتوگو با او را بر نمازهاى نافله ترجيح مى داد.
احمد بن حنبل گفته: فردى حافظ تر از ابوزرعه از پل بغداد عبور نكرده است[۵].
قال عبدالواحد بن غياث: ما رأى أبوزرعة بعينه مثل نفسه أبداً.
قال إسحاق بن راهويه: كل حديث لا يعرفه أبوزرعة الرازي ليس له أصل[۶].
قال أبوحاتم: حدّثني أبوزرعة وما خلف بعده مثله علماً وفقهاً وفهماً وصيانةً وصدقاً، وهذا ما لا يرتاب فيه. ولا أعلم من المشرق والمغرب من كان يفهم هذا الشأن مثله.
قال أحمد بن حنبل: أبوزرعة قد حفظ ستّ مئة ألف حديث.
قال محمّد بن عمر الرازي: لم يكن في هذه الأُمّة أحفظ من أبي زرعة الرازي، كان يحفظ سبع مئة ألف حديث[۷].
قال الذهبي: الإمام حافظ العصر عبيدالله بن عبدالكريم ـ الرازي ـ كان من أفراد الدهر حفظاً وذكاءً وديناً وإخلاصاً وعلماً وعملاً.
قال أبوبكر بن أبي شيبة: ما رأيت أحفظ من أبي زرعة.
وقال علي بن جنيد: ما رأيت أعلم من أبي زرعة.
وقال أبويعلى الموصلي: كان أبوزرعة مشاهدته أكبر من إسمه يحفظ الأبواب والشيوخ والتفسير.
وقال يونس بن عبدالأعلى: ما رأيت أكثر تواضعاً من أبي زرعة[۸].
نگاهى به زندگى ابوحاتم رازى (م ۲۷۵ هـ):
وى يكى از بزرگترين محدّثان اهل سنّت است. ابوداود، نسائى، ابن ماجه، بخارى، ابوزرعه رازى، ابوزرعه دمشقى، ابوعوانه اسفراينى، و جمع كثير ديگرى از حافظان موثق از وى روايت نقل كرده اند[۹].
قال أبوبكر الخطيب: كان أحد الأئمّة الحفّاظ الأثبات، مشهور بالعلم، مذكور بالفضل.
قال أحمد بن محمّد بن هارون الخلال: أبوحاتم إمام في الحديث[۱۰].
قال النسائي: ثقة[۱۱].
قال ابن خراش: كان من أهل الأمانة والمعرفة.
قال حافظ أبونعيم الإصبهاني: إمام في الحفظ.
قال اللالكائي: كان إماماً عالماً بالحديث، حافظاً له، متقناً متثبتاً[۱۲].
قال موسى بن إسحاق القاضي: ما رأيت أحفظ منه[۱۳].
قال عثمان بن خرزاد: أحفظ من رأيت: أبوزرعة وأبوحاتم[۱۴].
قال أحمد بن سلمة الحافظ: ما رأيت بعد محمّد بن يحيى أحفظ للحديث ولا أعلم بمعانيه من أبي حاتم[۱۵].
قال ابن حجر العسقلاني: محمّد بن إدريس، أبوحاتم الرازي الحافظ الكبير أحد الأئمّة[۱۶].
قال الذهبي: محمّد بن إدريس بن المنذر بن داود بن مهران: الإمام الحافظ، الناقد، شيخ المحدّثين، أبوحاتم الرازي، كان من بحور العلم[۱۷].
قال علي بن إبراهيم القطان: ما رأيت أجمع من أبي حاتم، ولا أفضل منه[۱۸].
قال بوسعيد بن يونس: وكانت وفاته بالري سنة خمس وسبعين ومئتين[۱۹]. ذهبى مرگ وى را در سال ۲۷۷ هـ دانسته است[۲۰].
بررسى نظر ابوسيف:
آقاى ابوسيف در ذيل كلام ابن ابى حاتم كه پيش تر ذكر شد نكاتى متعرض شده است:
۱ . وى مى نويسد: مما يستفاد من النص السابق أنّ الإمامين الرازيين قد أخذا عن الإمام البخاري وسمعا منه، ومعلوم ثناؤهما عليه ومدحهما له قبل[۲۱].
نقد و بررسى:
كلام ابن ابى حاتم رازى دلالت دارد كه ابوزرعه و ابوحاتم رازى به صورت محدود از بخارى مطالبى شنيده، و سپس نقل حديث از او را ترك كرده اند. اما اين ادّعاى ابوسيف كه ابوزرعه و ابوحاتم قبل از اينكه نقل حديث از بخارى را ترك كنند بخارى را مورد مدح و ستايش قرار داده اند، ادعايى بدون دليل است و كلام ابن ابى حاتم هيچ دلالتى بر اين مدعا ندارد.
۲ . وى مى نويسد: أنّ الإمامين لم يصفا الإمام البخاري بأنّه متروك ولكن ذكر ابن أبي حاتم أنّهما تركا الحديث عنه، وفرق كبير بين اللفظين، فمتروك الحديث طعن في الراوي لا يكاد يندمل، أمّا ترك الرواية عن راو فلا يقتضي تضعيفه إلاّ إذا بيّن السبب وكان وجيهاً مقنعاً[۲۲].
نقد و بررسى:
فرق است بين اينكه شخصى از يك محدّث از ابتدا حديث نقل نكند، وبين اينكه ابتدا از او حديث نقل كند اما بعداً درباره آن محدّث به اطلاعاتى دست يابد كه او را قانع كند كه نبايد از او حديث نقل كرد و نقل حديث از وى را ترك نمايد.
صورت اول كه از ابتدا از وى حديث نقل نمى كند لزوماً نمى تواند به معناى تضعيف او باشد، هرچند ممكن است به معناى ضعف او باشد.
اما در صورت دوم كه شخص ابتدا از آن محدّث حديث نقل مى كرده اما بعداً درباره او به اطلاعاتى دست يافته كه او را قانع كرده تا نقل حديث از آن محدّث را ترك كند. اين نوع از ترك حديث يقيناً به معناى تضعيف آن محدّث است. و معناى اصطلاح «متروك الحديث» بودن يك محدّث، چيزى جز اين نيست. و اقدام ابوزرعه و ابوحاتم رازى كه هر دو از برجسته ترين دانشمندان و محدّثان اهل سنّت مى باشند، در ترك حديث از بخارى از نوع دوم است كه به معناى متروك الحديث بودن بخارى نزد آنها است.
۳ . ابوسيف مى نويسد:
«هذا الترك له سبب وهو إخبار الإمام الذهلي لهما أنّ الإمام البخاري أظهر القول بأنّ لفظه بالقرآن مخلوق… فتركا الأخذ عنه… ولم يسمعها من الإمام البخاري مباشرة. وسبب الترك ليس لضعفه في الحديث»[۲۳].
نقد و بررسى:
چنان كه ملاحظه مى كنيد نويسنده معتقد است اينكه ابوزرعه و ابوحاتم رازى نقل حديث از بخارى را ترك كرده اند به خاطر ضعف بخارى در حديث نبوده بلكه به خاطر خبرى بوده كه محمّد بن يحيى ذهلى به آنان داده كه بخارى اظهار داشته كه قرآن مخلوق است. و خودشان اين مطلب را به صورت مستقيم از بخارى نشنيده اند.
مى گوييم: اوّلاً: اينكه خود ابوزرعه و ابوحاتم رازى اين مطلب را از بخارى نشنيده اند ايرادى ندارد، زيرا در عرف جامعه از گذشته تا كنون مرسوم است كه به سخن افراد راستگو و ثقه اعتماد مى كنند، آنان نيز به خبر محمّد بن يحيى ذهلى كه از موثق ترين محدّثان اهل سنّت در آن عصر بوده اعتماد كرده اند، و از اين جهت ايرادى بر آنان وارد نيست، به خصوص كه ابوحاتم و ابوزرعه رازى در عصر خود از برجسته ترين صاحب نظران در علم حديث و رجال حديث بوده و كاملاً مى دانستند كه به سخن چه كسى بايد اعتماد كنند، و به سخن چه افرادى نبايد اعتماد كنند.
ثانياً: بر اساس تعريفى كه ابن حجر عسقلانى براى پيروان مذهب «جهميه» ارائه كرده، اعتقاد به مخلوق بودن قرآن در آن روزگار، از شاخص ترين عقايد پيروان مذهب جهميه بوده است. ابن حجر مى نويسد:
«والجهمية: مَن ينفى صفات الله تعالى ويقول إنّ القرآن مخلوق»[۲۴].
و در نامه محمّد بن يحيى ذهلى به ابوزرعه و ابوحاتم رازى آمده كه بخارى معتقد به مخلوق بودن قرآن بوده است. انحراف اين اعتقاد در آن عصر به قدرى بوده كه شمار زيادى از محدّثان بزرگ آن را بدعت دانسته و برخى از آنان حاضر شدند به زندان بروند و حتى در زندان بميرند، اما حاضر نشدند بگويند قرآن مخلوق است. محدّث بزرگ نعيم بن حماد مروزى از جمله اين افراد است[۲۵].
نيز شمس الدين ذهبى اعتقاد جهميه را گمراه كننده و بدعت دانسته و در مورد «جهم بن صفوان» بنيان گذار جهميه مى نويسد:
«جهم بن صفوان، ابومحرز السمرقندي الضال المبتدع، رأس الجهمية هلك في زمان صغار التابعين، … لكنّه زرع شراً عظيماً»[۲۶].
بنابر آنچه گفته شد به نظر مى رسد ابوزرعه و ابوحاتم رازى براى ترك نقل حديث از بخارى دستاويز محكمى داشته اند، و به عمق انحراف عقيده اى كه بخارى آن را اظهار مى كرده واقف بوده اند. و همين امر آنان را واداشته تا نقل روايت از بخارى را ترك كنند. ضمن اينكه ممكن است در نامه ذهلى به ابوزرعه و ابوحاتم مطالب ديگرى نيز وجود داشته كه در تصميم آنان در ترك نقل حديث از بخارى مؤثر بوده اما ما از آن اطلاع نداريم.
محمّد بن يحيى ذهلى درباره اعتقاد بخارى به مخلوق بودن قرآن مى گويد: إنّه تكلّم في اللفظ ونهيناه فلم ينتهِ، فلا تقربوه، ومَن يقربه فلا يقربنا.
قال محمّد بن يحيى: القرآن كلام الله غير مخلوق من جميع جهاته، … ومن زعم أنّ القرآن مخلوق فقد كفر وخرج عن الإيمان، وبانت منه امرأته، يستتاب، فإن تاب وإلاّ ضربت عنقه، وجعل ماله فيئاً بين المسلمين، ولم يدفن في مقابر المسلمين، ومن وقف وقال: لا أقول مخلوق أو غير مخلوق، فقد ضاحى الكفر، ومن زعم أنّ لفظي بالقرآن مخلوق فهذا مبتدع لا يجالس ولا يكلّم، ومن ذهب بعد مجلسنا هذا إلى محمّد بن إسماعيل البخاري فاتهموه، فإنّه لا يحضر مجلسه إلاّ من كان على مثل مذهبه[۲۷].
ثالثاً: شواهد موجود نشان مى دهد كه علت ترك نقل حديث از بخارى توسط ابوزرعه و ابوحاتم رازى، فقط خبر محمّد بن يحيى ذهلى مبنى بر اعتقاد بخارى به مخلوق بودن قرآن نبوده، بلكه اين دو عالم و محدّث بزرگ، بخارى را در حديث، رجال حديث و تاريخ ضعيف مى دانسته اند. ابن ابى حاتم رازى نوشته است:
ابوزرعه و ابوحاتم رازى كتاب «التاريخ الكبير» بخارى را به دقت مطالعه نموده و بر آن تعليقاتى نگاشته، و در يادداشت هاى خود اشتباهات رجالى و تاريخى بخارى را متذكر شده اند[۲۸].
ابن ابى حاتم يادداشت هاى ابوزرعه و ابوحاتم را جمع آورى و در كتابى با عنوان «بيان خطأ البخارى» تدوين كرده است. طبق گزارش ابن ابى حاتم در اين كتاب، شمار ايرادهايى كه آن دو دانشمند بر بخارى در كتاب «التاريخ الكبير» وارده كرده اند ۷۷۱ مورد است.
اين امر بهوضوح نشان مى دهد كه آنان بخارى را فردى صاحب نظر در حديث و رجال حديث و تاريخ نمى دانسته اند، وگرنه نبايد فقط در يكى از كتاب هاى بخارى اين همه ايراد وارد كنند.
علاوه بر اين، آثار ضعف حديثى و رجالى بخارى در كتاب صحيح وى نيز كاملاً مشهود است.
از باب مثال، بخارى كه حاضر نشده از سلاله و نواده پيامبر اكرم صلّى الله عليه وآله حضرت امام صادق عليه السلام كه طبق اظهارات عالمان بزرگ اهل سنّت مانند: عمرو بن ابى المقدام، شافعى، ابوحنيفه و …[۲۹] در روزگار خود در علم و اخلاق و عمل نظير نداشته است حديث نقل كند. يا از محدّث بزرگ و موثّقى مانند ابوزرعه رازى حديث نقل نكرده.
از برخى از خوارج مانند: «عمران بن خطان سدوسى» حديث نقل كرده است[۳۰].
ابن حجر درباره عمران بن حطان مى نويسد: أنّه كان على مذهب الخوارج[۳۱].
ذهبى مى نويسد: لا يتابع على حديثه وكان خارجياً[۳۲].
عقيلى مى نويسد: عمران بن حطان لا يتابع على حديثه وكان يرى رأي الخوارج[۳۳].
و از برخى نواصب مانند: «حريز بن عثمان حمصى» حديث نقل نكرده است[۳۴].
ابن حجر درباره وى مى نويسد: قال الفلاس وغيره: أنّه كان ينتقص عليّاً»[۳۵].
عقيلى مى نويسد: قال جرير: أنّ حريز كان يشتم عليّاً على المنابر[۳۶].
نقل حديث از افراد ضعيف:
عيب ديگر بخارى در كتاب صحيح اش آن است كه وى به طور گسترده از افراد ضعيف حديث نقل كرده است. نمونه هايى از اين افراد عبارتند از:
۱ . أُسيد بن زيد جمال:
بخارى دو بار در صحيح خود از وى حديث نقل كرده است[۳۷].
ذهبى درباره وى مى نويسد: كذّبه ابن معين. وقال النسائي: متروك. وقال ابن عدي: عامة ما يرويه لا يتابع عليه. وقال ابن حبّان: يروي عن الثقات المناكير ويسرق الحديث[۳۸].
ابن حجر مى نويسد: لم أرَ لاِحد فيه توثيقاً[۳۹];
هيچ كس او را توثيق نكرده است.
همو مى نويسد: أُسيد بن زيد جمال: ضعيف[۴۰].
عقيلى مى نويسد: قال عبّاس بن محمّد سمعت يحيى بن معين يقول: أُسيد بن زيد الجمّال كذّاب[۴۱].
ذهبى مى نويسد: كذّبه يحيى وقال غيره: متروك[۴۲].
۲ . زهير بن محمّد تميمى خراسانى:
بخارى از وى حديث نقل كرده است[۴۳].
ابن حجر درباره وى مى نويسد: مختلف فيه[۴۴].
همو مى نويسد: غير مستقيمة فضعف بسببها. قال أبوحاتم: حدث بالشام من حفظه فكثر غلطه[۴۵].
ذهبى مى نويسد: روى معاوية بن صالح عن ابن معين: ضعيف. قال النسائي: ليس بالقوي. قال الترمذي في العلل: سألت البخاري عن حديث زهير هذا فقال: كان حديثه موضوع. وكان أحمد بن حنبل يضعّف هذا الشيخ. قال ابن عبدالبر: زهير بن محمّد ضعيف عند الجميع[۴۶].
عقيلى مى نويسد: قال معاوية بن صالح: سمعت يحيى (بن معين) قال: زهير بن محمّد خراساني ضعيف[۴۷].
خود بخارى نيز نام وى را در كتاب «الضعفاء الصغير» ذكر كرده كه بيانگر ضعيف بودن وى از نظر بخارى است[۴۸].
۳ . يعقوب بن محمّد الزهرى:
بخارى از وى حديث نقل كرده است[۴۹].
ذهبى مى نويسد: قال أبوزرعة: ليس بشيء. وقال حجاج بن الشاعر: غير ثقة. وقال أحمد: ليس بشيء. وقال مرّة: لا يساوي حديثه شيئاً. وقال الساجي: منكر الحديث. وقال العقيلي: في حديثه وهم كثير[۵۰].
ذهبى در جاى ديگرى مى نويسد: ضعفه أبوزرعة وغيره وهو الحق، ما هو بحجة[۵۱].
ابوالحجاج مزى مى نويسد: قال أبوزرعة: واهي الحديث.
وقال صالح بن محمّد الأسدي: سمعت يحيى بن معين قال: أحاديثه تشبه أحاديث الواقدي، يعني تركوا حديثه[۵۲].
ابن جوزى مى نويسد: قال أحمد بن حنبل: يعقوب لا يساوي شيئاً[۵۳].
عقيلى نام وى را در كتاب ضعفاء ذكر نموده و مى نويسد:
في حديثه وهم كثير ولا يتابعه عليه، حدّثنا عبدالله بن أحمد بن حنبل سمعت أبي يقول: يعقوب بن محمّد الزهري ليس بشيء، ليس يسوى شيئاً[۵۴].
عبدالله بن عدى جرجانى نام وى را در كتاب «الكامل فى ضعفاء الرجال» ذكر كرده و مى نويسد: حدّثنا ابن حمّاد حدّثني عبدالله عن أبيه قال: يعقوب بن محمّد الزهري ليس يسوى شيئاً، ويعقوب بن محمّد الزهري مدني ليس بالمعروف وأحاديثه لا يتابع عليها[۵۵].
ابن حجر مى نويسد: يعقوب بن محمّد الزهري … ضعفه الجمهور[۵۶].
در كتاب «العلل» اثر احمد بن حنبل آمده است:
سمعتُ أبي يقول: يعقوب بن محمّد الزهري ليس بشيء، ليس يسوى شيئاً[۵۷].
قابل ذكر است ده ها تن از رجال صحيح بخارى وضعيتى مشابه افراد يادشده دارند.
به نظر مى رسد ترك نقل حديث از بخارى توسط ابوزرعه و ابوحاتم رازى فقط به خاطر نامه محمّد بن يحيى ذهلى نبوده بلكه آنان از كاستى هاى علمى و اعتقادى بخارى و آثار وى به خوبى خبر داشته اند، و مجموعه اين عوامل موجب شده تا آنان نقل حديث از بخارى را ترك كنند.
نقل به معنا كردن روايات:
عيب ديگر كار بخارى در كتاب صحيح اش آن است كه روايات را نقل به معنا مى كرده و عنايتى به الفاظ حديث نداشته است.
ذهبى از اُحيد بن ابى جعفر نقل مى كند كه گفته است: قال محمّد بن إسماعيل (البخاري) يوماً: ربّ حديث سمعتُه بالبصرة كتبتُه بالشام، وربّ حديث سمعتُه بالشام كتبتُه بمصر. فقلت له: يا أباعبدالله بكماله؟ قال: فَسَكَتَ[۵۸].
چنان كه ملاحظه مى كنيد خود بخارى اعتراف كرده كه رواياتى را در بصره از حافظان حديث شنيده و در آنجا اين روايات را ثبت نكرده، بلكه بعداً كه از بصره به شام مسافرت كرده در شام ثبت كرده است.
و طبيعى است كه در اين مدت كه چه بسا يك ماه و بيشتر به طول انجاميده چيزى از الفاظ حديث در حافظه بخارى باقى نمانده و آنچه را كه از معناى حديث در ذهن او باقى بوده ثبت مى كرده است.
آقايان: شعيب الأرنؤوط و صالح السمير، كه كتاب سير اعلام النبلاء ذهبى را تحقيق كرده اند، در ذيل جمله اى كه ذهبى در سطور فوق از بخارى نقل كرده نوشته اند:
معناى اين اقدام بخارى آن است كه وى نقل به معنا كردن روايت و نيز تقطيع آن را جايز مى دانسته است. علت اين امر نيز آن است كه بخارى كتابش را در طول مسافرت هايش نوشته است. به همين دليل اتفاق مى افتاده كه حديث را از حفظ بنويسد و نتواند همه الفاظ حديث را ثبت كند، لذا روايات را نقل به معنا مى كرده است. برخلاف مسلم نيشابورى كه كتابش را در شهرى كه در آن مستقر بوده و اسناد و مدارك لازم را در اختيار داشته تأليف كرده است[۵۹].
تقطيع روايات:
عيب ديگر كتاب صحيح بخارى آن است كه بخارى در اين كتاب روايات زيادى را تقطيع كرده، چنان كه گاه از يك روايت مفصل فقط چند كلمه آن را در كتاب صحيح ثبت كرده است. نمونه هايى از اين اقدام بخارى چنين است:
۱ . حديث ولايت:
بخارى در باب «مناقب على بن ابى طالب عليه السلام» مى نويسد:
وقال النبي صلّى الله عليه وآله لعليّ: أنت منّي وأنا منك[۶۰].
بخارى براى حديث فوق سندى هم ذكر نكرده، بلكه آن را بدون ذكر سند از رسول خدا صلّى الله عليه وآله نقل كرده است.
بخارى دو بار ديگر نيز حديث فوق را با ذكر سند از طريق براء بن عازب از رسول خدا صلّى الله عليه وآله نقل كرده كه حضرت به على عليه السلام فرمودند: «أنت منّي وأنا منك»[۶۱].
ناصرالدين البانى محدث برجسته وهابى معتقد است جمله اى كه بخارى از پيامبر اكرم صلّى الله عليه وآله درباره على بن ابى طالب عليه السلام نقل كرده، جزئى از حديث ولايت است.
البانى در ذيل حديث ترمذى از رسول خدا صلّى الله عليه وآله كه حضرت فرمود: «ما تريدون من علي؟ إنّ عليّاً منّي وأنا منه وهو وليّ كلّ مؤمن بعدي» مى نويسد: أخرجه الترمذي (۳۷۱۳) والنسائي في «الخصائص» (ص ۱۳ و ۱۶ ـ ۱۷) وابن حبّان (۲۲۰۳) والحاكم (۳ / ۱۱۰) والطيالسي في «مسنده» (۸۲۹) وأحمد (۴ / ۴۳۷ ـ ۴۳۸) من طريق جعفر بن سليمان الضبعي عن يزيد الرشك عن مطرف عن عمران بن حصين … أمّا قوله صلّى الله عليه وآله: «إنّ عليّاً منّي وأنا منه» فهو ثابت في «صحيح البخاري» (۲۶۹۹) من حديث البراء بن عازب … قال صلّى الله عليه وآله لعليّ رضي الله عنه: «أنت منّي وأنا منك»… وأمّا قوله صلّى الله عليه وآله: «وهو وليّ كلّ مؤمن بعدي». فقد جاء من حديث ابن عبّاس، فقال الطيالسي (۲۷۵۲): … أنّ رسول الله صلّى الله عليه وآله قال لعليّ: «أنت وليّ كلّ مؤمن بعدي». وأخرجه أحمد (۱ / ۳۳۰ ـ ۳۳۱) ومن طريقه الحاكم (۳ / ۱۳۲ ـ ۱۳۳) وقال: «صحيح الإسناد»، ووافقه الذهبي، وهو كما قالا. وهو بمعنى قوله صلّى الله عليه وآله: «من كنت مولاه فعليّ مولاه …»[۶۲].
چنان كه مى بينيد حديث يادشده كه جمع زيادى از محدّثان اهل سنّت قبل و بعد از بخارى آن را در آثار خود ثبت كرده اند با آنچه بخارى در كتاب صحيح خود نقل كرده تفاوت دارد. به نظر مى رسد بخارى، هم حديث موردِنظر را نقل به معنا نموده، و هم حديث را تقطيع كرده است.
هرچند خود البانى هم در نقل حديث ولايت كوتاهى كرده و همه حديث را نقل نكرده است. سخن پيامبر صلّى الله عليه وآله در اين حديث طبق نقل ترمذى چنين است: «ما تريدون من عليّ؟ ما تريدون من عليّ؟ ما تريدون من عليّ؟ إنّ عليّاً منّي وأنا منه، وهو وليّ كلّ مؤمن بعدي»[۶۳].
۲ . حديث «كيس ابوهريرة»:
حديث ديگرى كه بخارى در فهم آن دچار اشتباه شده حديث «كيس ابوهريره» است.
بخارى در صحيح خود آورده است: … أبوهريرة، قال: قال النبي صلّى الله عليه وآله: «أفضل الصدقة ما ترك غِنىً، واليد العليا خير من اليد السفلى، وابدأ بِمَن تعولُ، تقول المرأةُ: إمّا أن تُطعِمَني، وإمّا أن تُطلِّقني، ويقول العبد: أطعِمْني واستَعْمِلْني، ويقول الإبن: أطعِمْني إلى مَن تَدَعُنِي، فقالوا: يا أباهريرة، سمعتَ هذا من رسول الله صلّى الله عليه وآله؟ قال: لا. هذا مِن كيسِ أبي هريرة»[۶۴].
در نسخه اى از صحيح بخارى كه در سال ۱۴۱۰ هـ توسط وزارت اوقاف مصر تحقيق و در قاهره چاپ شده، محقّقان اين چاپ از صحيح بخارى كه گويا سوگند ياد كرده اند تا هر طور شده از بخارى و كتاب صحيح وى دفاع كنند، در ذيل حديث فوق نوشته اند: «الكيس: بكسر الكاف: الوعاء، وهذا إنكار على السائلين عنه، يعني ليس هذا إلاّ من رسول الله صلّى الله عليه وآله»[۶۵]!!
محقّقان صحيح بخارى، يا نقل هاى حديث يادشده در ديگر منابع اهل سنّت را نديده اند، و يا ديده اند اما ترجيح داده اند از آن نقل ها سخنى نگويند تا به حيثيت بخارى و كتاب وى خدشه اى وارد نشود. حديث موردِنظر را احمد بن حنبل پيش از بخارى، بيش از پنج بار در كتاب «مسند» نقل كرده است[۶۶].
محقّقان مسند احمد در ذيل حديث نوشته اند: إسناده صحيح على شرط الشيخين، وأوله مرفوع، وأمّا باقيه، وهو: «تقول امرأتك …» الخ، فموقوف من كلام أبي هريرة كما أخبر هو في آخره أن هذا شيء من كيسه، ولم يقله رسول الله صلّى الله عليه وآله[۶۷].
آنان از ابن حجر عسقلانى نقل كرده اند كه گفته است: قول ابوهريره: «من كيسي» أي من حاصله، اشارة إلى أنّه من استنباطه ممّا فهمه من الحديث[۶۸].
در نقل ديگرى از روايت موردِنظر به صراحت آمده است كه بيشتر جملات اين حديث سخن ابوهريره است نه سخن پيامبر صلّى الله عليه وآله.
در اين نقل آمده: … عن أبي هريرة عن النبي صلّى الله عليه وآله قال: «خير الصدقة ما كان عن ظهر غنىً، واليد العُليا خير من يد السُفلى، وابدأ بمن تعول، قال: سُئل أبوهريرة ما «مَن تعول؟» قال: امرأتك، تقول: أطعمني أو أنفق عليَّ ـ شك أبوعامر ـ أو طلّقني، وخادمُكَ يقول: أُطعمني واستعملني، وابنتك تقولُ: إلى مَن تذرُني؟[۶۹]
محقّقان مسند احمد نيز در ذيل يكى از نقل هاى حديث نوشته اند: «القسم الأوّل منه صحيح، وأمّا القسم الثاني منه ـ وهو قوله: «امرأتك تقول … الخ» فالصحيح أنّه موقوف على أبي هريرة، وليس من قول النبي صلّى الله عليه وآله»[۷۰].
در پايان نقل ديگرى از حديث فوق آمده است:
… قالوا: يا أباهريرة هذا شيءٌ قاله رسول الله صلّى الله عليه وآله أم هذا من كيسكَ؟ قال: بل هذا من كيسي»[۷۱].
عبارت فوق نشان مى دهد كه مردم آن عصر مى دانستند كه همه آنچه ابوهريره به پيامبر صلّى الله عليه وآله نسبت مى دهد، سخن رسول خدا صلّى الله عليه وآله نيست، بلكه بخشى از مطالبى كه او به پيامبر صلّى الله عليه وآله نسبت مى دهد را از كيسه خودش بيرون آورده و به نام حديث پيامبر صلّى الله عليه وآله به خورد مردم مسلمان مى دهد. به همين دليل، آنان وقتى اين حديث را از ابوهريره شنيدند و نمى توانستند باور كنند كه رسول خدا صلّى الله عليه وآله چنين سخنانى فرموده باشد، با تعجّب از ابوهريره سؤال كردند كه اين سخنان از رسول خدا صلّى الله عليه وآله است يا آن را از كيسه خودت بيرون آورده اى؟ و او اذعان نمود كه اين سخنان ربطى به پيامبر اكرم صلّى الله عليه وآله ندارد و آن را از كيسه خودش بيرون آورده است.
چنان كه ملاحظه مى كنيد بخارى در تشخيص اينكه همه آنچه ابوهريره نقل كرده سخن پيامبر صلّى الله عليه وآله نيست، بلكه بيشتر آن، سخن خود ابوهريره مى باشد، دچار اشتباه شده، و سخنان ابوهريره را نيز جزء سخنان پيامبر صلّى الله عليه وآله تلقّى كرده است، كه بيانگر ضعف بخارى در مباحث فقه الحديث است.
قابل ذكر است شمارى از محدّثان بلندپايه اهل سنّت نيز حديث موردِنظر را نقل كرده اند اما جمله «يا أباهريرة سمعت هذا من رسول الله صلّى الله عليه وآله؟ قال: لا. هذا من كيس أبوهريرة» يا «… قال: بل هذا من كيسي»، را از اين حديث حذف كرده اند[۷۲] تا هم احترام ابوهريره را نگهدارند، و هم اعتبار منابع روايى خود كه آن را از روايات ابوهريره پُر ساخته اند حفظ كنند.
بد نيست بدانيم خود جناب بخارى كه در كتاب صحيح خود از «عمار ياسر» كه جزء مسلمانان نخستين است چهار حديث نقل كرده، و از على بن ابى طالب عليه السلام كه در طى ۲۳ سال دوران رسالت پيامبر صلّى الله عليه وآله در همه صحنه ها در كنار پيامبر صلّى الله عليه وآله بوده ۲۹ حديث نقل كرده است[۷۳].
يا از ابوبكر كه قريب ۱۵ سال پيامبر صلّى الله عليه وآله را درك كرده ۲۲ حديث نقل كرده است[۷۴]، از ابوهريره كه حدود يك سال پيامبر صلّى الله عليه وآله را درك كرده، و جزء نزديكان پيامبر صلّى الله عليه وآله هم نبوده، ۴۴۶ حديث نقل كرده است[۷۵]. يعنى بيش از ۲۰ برابر ابوبكر.
اينكه ابوهريره از كيسه خودش حديث بيرون مى آورده و تقديم مردم مسلمان مى كرده اختصاص به اين حديث ندارد. وى در موارد ديگرى نيز رواياتى بيان داشته و اعتراف كرده كه آن را از كيسه خودش بيرون آورده و تحويل مسلمانان داده است[۷۶].
۳ . تحريف حديث تيمّم:
بخارى در كتاب صحيح خود آورده است:
… عن سعيد بن عبدالرحمن بن أبزي عن أبيه قال: جاء رجل إلى عمر بن الخطّاب، فقال: إنّي أجنبتُ، فلم أُصِب الماءَ، فقال عمّار بن ياسر لعُمر بن الخطّاب: أما تَذكُرُ أنّا كُنّا في سفر أنا وأنتَ؟ فأمّا أنت فلم تصلِّ، وأمّا أنا فتمعَّكْتُ فصلّيتُ، فذَكرتُ للنبيّ صلّى الله عليه وآله فقال النبيّ صلّى الله عليه وآله: «إنّما كان يكفيك هذا، فَضَرب النبيّ صلّى الله عليه وآله بكفّيه الأرضَ، ونَفَخَ فيهما، ثم مَسَحَ بهما وَجهَهُ وكفَّيْه»[۷۷].
مسلم نيشابورى در صحيح خود آورده است:
… عن سعيد بن عبدالرحمن بن أبزي، عن أبيه: أنّ رجلاً أتى عُمَر فقال: إنّي أجْنبتُ فلم أجدْ ماءً. فقال (عمر): لا تُصّلِّ. فقال عمّار: أما تذكرُ، يا أمير المؤمنين! إذ أنا وأنتَ في سريّة فأجْنَبنا. فلم نجد ماءً. فأمّا أنتَ فلم تُصلِّ. وأمّا أنا فتمَعَّكتُ في التراب وصلّيتُ. فقال النبيّ صلّى الله عليه وآله: «إنّما كان يكفيك أن تضربَ بيدَيكَ الأرض. ثم تنفُخَ. ثم تمسَحَ بهما وجهك وكفّيكَ» فقال عمر: إتق الله يا عمّار! قال: إن شئتَ لم أحدِّث به[۷۸].
در پايان نقل ديگرى از اين حديث آمده است: قال عمّار: يا أمير المؤمنين! إن شِئْتَ، لما جعل الله عليَّ من حقِّكَ، لا أُحَدِّثُ به أحداً. ولم يذكر[۷۹].
احمد بن حنبل نيز حديث را همانند مسلم نقل كرده است[۸۰].
ابى داود سجستانى در سنن خود آورده است:
… عن عبدالرحمن بن أبزي، قال: كنتُ عند عمر فجاءه رجل فقال: إنّا نكون بالمكان الشهر والشهرين، فقال عمر: أما أنا فلم أكن أُصلّي حتّى أجد الماء. قال: فقال عمّار: يا أمير المؤمنين، أما تذكر إذ كنت أنا وأنت في الإبل فأصابتنا جناية، فأمّا أنا فتمعّكتُ، فأتينا النبي صلّى الله عليه وآله، فذكرتُ ذلك له، فقال: «إنّما كان يكفيك أن تقول هكذا» وضرب بيديه إلى الأرض، ثمّ نَفَخَهما، ثم مَسَحَ بهما وجهه ويديه إلى نصف الذراع، فقال عمر: يا عمّار! إتق الله، فقال: يا أمير المؤمنين، إن شئتَ والله لم أذكره أبداً …[۸۱].
در مسند ابى داود طيالسى آمده است:
… عن ابن عبدالرحمن بن أبزي عن أبيه قال: أتى رجل عمر فذكر أنّه كان في سفر فأجنب ولم يجد الماء فقال: لا تصل. فقال عمّار: أما تذكر يا أمير المؤمنين إذا كنت أنا وأنت في سريّة فأجنبنا فلم نجد الماء فأمّا أنت فلم تصل، وأمّا أنا فتمعّكتُ في التراب وصلّيت فلمّا قدمنا على رسول الله صلّى الله عليه وآله ذكرنا ذلك له فقال لك: أمّا أنت فلم يكن ينبغي لك أن تدع الصلاة وأمّا أنت يا عمّار فلم يكن ينبغي لك أن تمعّك كما تتمعّك الدابة، إنّما كان يجزئك وضرب رسول الله صلّى الله عليه وآله بيده الأرض إلى التراب فقال: هكذا فنفخ فيها ومسح وجهه ويديه إلى المفصل وليس فيه إلى الذراعين[۸۲].
چنان كه ملاحظه مى كنيد بخارى حديث موردِنظر را تحريف نموده، و به خاطر حفظ مقام خليفه، بخش هايى از حديث كه به شخصيت عمر بن خطاب خدشه وارد مى كرده را حذف نموده است.
نخست، پاسخ عمر به پرسش سؤال كننده، يعنى جمله «لا تصلّ»[۸۳] يا جمله «أمّا أنا فلم أكن أُصلّي حتّى أجد الماء»[۸۴] را حذف كرده است.
اين در حالى است كه، پاسخ عمر به پرسش سؤال كننده يعنى جمله «لا تصلّ» را به جز بخارى، ديگر محدّثان اهل سنّت در آثار خود ثبت كرده اند.
از آن جمله اند: ابى داود طيالسى[۸۵]; مسلم نيشابورى[۸۶]; ابن ماجه قزوينى[۸۷]; احمد بن حنبل[۸۸]; ابن خزيمة[۸۹]; ابى داود سجستانى[۹۰]; ابن الجارود نيشابورى[۹۱]; ابويعلى موصلى[۹۲]; طحاوى[۹۳]; ابن حبّان[۹۴] و …
دوم اينكه در ماجرايى كه براى عمار ياسر و عمر بن خطّاب پيش آمده، وقتى آنان نزد پيامبر صلّى الله عليه وآله آمدند و قضيه را بازگو نمودند، رسول خدا صلّى الله عليه وآله به عمر بن خطّاب فرمودند: «… أمّا أنت فلم يكن ينبغي لك أن تَدَع الصلاة …»[۹۵].
بخارى اين بخش از حديث را نيز حذف كرده است.
اما اينكه چرا عمر بن خطّاب اين جواب را به پرسش سؤال كننده داده، به نظر مى رسد در اين باره دو احتمال بيشتر وجود ندارد:
۱ . احتمال اوّل آن است كه وى حكم تيمم را نمى دانسته است، چنان كه برخى از روايات نيز اين احتمال را تأييد مى كند.
احمد بن حنبل در نقلى از حديث موردِنظر آورده است: «… عن ابن عبدالرحمن بن أبزي، عن أبيه: أنّ رجلاً سأل عمر بن الخطّاب عن التيمم، فلم يدر ما يقولُ، فقال عمّار بن ياسر: أما تذكرُ حيثُ كنّا في سريّة فأجنبتُ فتمعّكتُ في التراب، فأتيتُ رسول الله صلّى الله عليه وآله فقال: «إنّما يكفيك هكذا» …[۹۶] .
جمله «فلم يدر ما يقول» در حديث فوق بيانگر آن است كه خليفه حكم تيمّم را نمى دانسته است. اگر چنان كه در حديث فوق آمده بپذيريم كسى كه مدعى رهبرى امّت اسلامى و جانشينى پيامبر صلّى الله عليه وآله است، يك حكم مسلّم و بسيار ساده اسلام را كه در قرآن و سنّت پيامبر صلّى الله عليه وآله به صراحت بر آن تأكيد شده نمى دانسته، اين يك مصيبت است كه خليفه مسلمانان يك حكم بديهى اسلام را كه در قرآن، در آيه (فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَيَمَّمُوا صَعيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْديكُمْ )[۹۷] و آيه: (يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ … فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَيَمَّمُوا صَعيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْديكُمْ مِنْهُ )[۹۸]. و نيز در روايات متعدد پيامبر صلّى الله عليه وآله آمده، نمى دانسته است.
۲ . احتمال دوم آن است كه خليفه حكم تيمم را قبول نداشته است. اين احتمال را نيز سخن عمر در حديث ابى داود سجستانى تأييد مى كند «… أمّا أنا فلم أكن أُصلّي حتّى أجد الماء …»[۹۹].
چنان كه مى بينيد عمر در پاسخ به سؤال آن شخص كه مى گويد: براى ما اتفاق مى افتد كه يك يا دو ماه در مكانى مى مانيم، جنب مى شويم و براى طهارت آب در اختيار نداريم، وظيفه ما چيست؟ عمر پاسخ مى دهد: اگر من باشم و چنين شرايطى برايم پيش آيد نماز نمى خوانم تا آب پيدا كنم. اين سخن عمر نشان مى دهد كه وى اساساً حكم تيمم را قبول ندارد. و اگر حقيقت امر اين باشد اين يك مصيبت بزرگتر است; زيرا كسى كه خود را جانشين پيامبر صلّى الله عليه وآله و پيشواى مسلمانان مى داند و احكام اسلام را قبول ندارد، چگونه مى خواهد آن را اجرا كند؟! و از اين تأسف بارتر آنكه خليفه خواندن نماز را در حال جنابت لازم نمى داند، هرچند زمان جنابت طولانى باشد.
قابل ذكر است آنچه در مورد روايات صحيح بخارى، و اقداماتى كه وى در مورد روايات انجام داده ذكر شد از باب نمونه بود، وگرنه در صحيح بخارى صدها روايت وجود دارد كه وضعيتى مشابه روايات فوق دارد. و ما به دليل كمبود وقت، و پرهيز از اطاله كلام، به نمونه هاى فوق بسنده نموده و ادامه كار را به زمان ديگرى موكول مى كنيم.
۴ . ابوسيف مى نويسد: «لم يراع الإمامان مكانة البخاري وتمسكه بالسنّة إذ أن كلام الإمامين الجليلين قائم على مخالفة عقدية نقلت لهم في زمن فتنة عظيمة وكلام الإمام البخاري فيها نُقل نقلاً وفُهم خطأً»[۱۰۰].
نقد و بررسى:
نظر ابوسيف كه «ابوزرعه و ابوحاتم رازى مراعات جايگاه بخارى را نكرده اند» نظر درستى نيست، زيرا:
اوّلاً: ابوزرعه و ابوحاتم درباره بخارى سخنى نگفته اند، بلكه با توجه به اسناد و مداركى كه درباره بخارى در اختيار داشته اند نقل حديث از وى را ترك نموده و با رفتار خود نشان داده اند كه بخارى فردى متروك الحديث است.
ثانياً: تمام علم رجال اهل سنّت مبتنى بر جرح و تعديل است، و اگر بنا باشد كسى درباره ديگران هيچ اظهار نظرى نكند، و هيچ جرح و تعديلى صورت نگيرد، بايد علم رجال اهل سنّت را تعطيل نمود و كنار گذاشت.
خود بخارى در كتاب «ضعفاء صغير» هريك از تعابير زير را ده ها بار درباره جمعى از حافظان حديث به كار برده است.
«متروك الحديث»[۱۰۱]، «منكر الحديث»[۱۰۲]، «ضعيف»، «ضعيف جدّاً»[۱۰۳]، «معروف بالكذب»، «كذّاب»[۱۰۴]، «يضع الحديث»[۱۰۵] و …
آيا مى توان گفت: بخارى مراعات جايگاه آن حافظان را نكرده است؟ نه، چون طبيعت علم رجال آن است كه به جرح و تعديل افراد بپردازد، افراد ناصالح را از گردونه دانش حديث خارج كند، و با شناسايى راويان و روايات ضعيف، اقدام لازم را در جهت سالم سازى دانش حديث انجام دهد.
از اين رو، ترك نقل حديث از بخارى توسط ابوزرعه و ابوحاتم، كمترين حقى است كه در علم رجال اهل سنّت براى آنان به رسميّت شناخته شده و اين دو دانشمند از آن استفاده كرده اند.
ثالثاً: اين ادعاى ابوسيف كه كلام بخارى اشتباه فهميده شده نيز ادعايى بدون دليل است. زيرا محمّد بن يحيى ذهلى كه از نزديك در جريان عقايد و افكار بخارى بوده، از بزرگترين و موثق ترين حافظان اهل سنّت است، چنان كه ذهبى او را با احمد بن حنبل و مالك بن انس مقايسه كرده است[۱۰۶]. آيا مى توان ادعا كرد كه او سخن بخارى را نفهميده است؟! و آيا مى توان ادعا كرد كه ابوزرعه و ابوحاتم رازى كه هر دو از محدّثان و دانشمندان بزرگ اهل سنّت بوده اند آنچه را كه ذهلى براى آنان درباره بخارى نوشته نفهميده اند؟!
حقيقت اين است كه اين ادعاى ابوسيف به هيچ روى پذيرفته نيست.
ابوسيف ادعا كرده كه مخالفت ابوزرعه و ابوحاتم با بخارى منشأ اعتقادى داشته، و از سبكى نقل كرده كه گفته: در جرح افراد اگر ميان جارح و مجروح اختلاف اعتقادى وجود داشته باشد اين اختلاف نبايد مبناى جرح واقع شود، چون ممكن است جارح مجروح را به خاطر مسايل اعتقادى جرح كرده باشد، و چنين جرحى پذيرفته نيست[۱۰۷].
نقد و بررسى:
ادعاى يادشده بهره اى از صحت ندارد، زيرا در بررسى كتاب هاى رجال اهل سنّت نام صدها محدّث را مى يابيم كه تضعيف شده اند و اين تضعيف ها توسط رجال شناسان مختلف پذيرفته شده، در حالى كه منشأ اين تضعيف ها اختلافات اعتقادى است.
ابن حجر عسقلانى در مورد «عمرو بن جابر حضرمى» مى نويسد: ضعيف شيعي[۱۰۸].
درباره «يحيى بن يعلى الأسلمى» مى نويسد: شيعي ضعيف[۱۰۹].
درباره «تليد بن سليمان محاربى» مى نويسد: رافضي ضعيف[۱۱۰].
درباره «ثابت بن ابى صفيه ابوحمزه ثمالى» مى نويسد: ضعيف رافضي[۱۱۱].
درباره «جابر بن يزيد جعفى» مى نويسد: ضعيف رافضي[۱۱۲].
عقيلى درباره جابر جعفى مى نويسد: حدّثنا يحيى بن يعلى قال: سمعت زائدة يقول: جابر الجعفي رافضي يشتم أصحاب النبي صلّى الله عليه وآله وأمرنا زائدة أن نترك حديثه»[۱۱۳].
ابن حجر در مورد جميع بن عُمير العجلى مى نويسد: ضعيف رافضي[۱۱۴].
درباره على بن الحزور الكوفى مى نويسد: متروك شديد التشيع[۱۱۵].
عجلى در مورد عمرو بن ثابت بن هرمز مى نويسد: شديد التشيع غال فيه واهي الحديث[۱۱۶].
درباره يحيى بن سلمة بن كهيل مى نويسد: ضعيف الحديث وكان يغلو في التشيع[۱۱۷].
ابن حبّان در مورد حافظ بزرگ و ثقه ابواسحاق سبيعى مى نويسد: كان غالياً في التشيّع واهياً في الحديث[۱۱۸].
وى در مورد حرام بن عثمان السلمى مى نويسد: وكان غالياً في التشيّع واهياً في الحديث[۱۱۹].
در مورد فرات بن الأحنف مى نويسد: كان غالياً في التشيّع، لا تحل الرواية عنه[۱۲۰].
در مورد معلى بن هلال الطحان مى نويسد: وكان غالياً في التشيّع يشتم أصحاب رسول الله صلّى الله عليه وآله لا تحل الرواية عنه بحال[۱۲۱].
در مورد مسور بن الصلت مى نويسد: كان غالياً في التشيّع يشتم السلف، لا يجوز الإحتجاج به[۱۲۲].
ذهبى در مورد على بن هاشم بن البريد مى نويسد: … وقال ابن حبّان: غال في التشيّع … قلتُ: ولِغلوّه ترك البخاري إخراج حديثه. فإنّه (=البخاري) يتجنّب الرافضة كثيراً، كأنّه يخاف من تدينهم بالتقية ولا نراه يتجنّب القدرية ولا الخوارج ولا الجهمية[۱۲۳].
موارد فوق از باب نمونه است وگرنه در كتاب هاى رجالى دانشمندان اهل سنّت نام ده ها، بلكه صدها نفر از رجال و حافظان حديث را مى توان يافت كه صرفاً به خاطر مسائل اعتقادى تضعيف شده اند، كه مجال پرداختن به زندگى آنها نيست.
رجال شناسان اهل سنّت به موارد فوق اكتفا نكرده، بلكه برخى از محدّثان و دانشمندان بزرگ و موثّق اهل سنّت را نيز صرفاً به اين دليل كه او برخى از فضايل اهل بيت پيامبر را در آثار خود نقل كرده رافضى خبيث ناميده اند. ذهبى در مورد حاكم نيشابورى مى نويسد:
قال ابن طاهر: سألتُ أبا إسماعيل عبدالله الأنصاري عن الحاكم فقال: إمام في الحديث رافضي خبيث[۱۲۴].
ابوسيف مى گويد: دانشمندان اهل سنّت به جرح بخارى توسط ابوزرعه و ابوحاتم توجه نكرده، و ذهبى گفته ابوزرعه و ابوحاتم نقل حديث از بخارى را ترك بكنند يا ترك نكنند، در هر صورت بخارى ثقه و مورد اعتماد است[۱۲۵].
نقد و بررسى:
اين سخن ابوسيف زيانى به اعتبار سخن جناب آقاى ميلانى كه گفته اند ترك نقل حديث از بخارى توسط ابوزرعه و ابوحاتم به معناى جرح بخارى توسط آن دو دانشمند مى باشد، وارد نمى سازد، و سخن ايشان به قوت خود باقى است. از مباحث گذشته به وضوح روشن است كه اقدام ابوزرعه و ابوحاتم در ترك نقل حديث از بخارى به معناى جرح بخارى توسط آنان است. امّا اينكه ديگران بخارى را توثيق كرده اند، مطلب ديگرى است كه از بحث جناب آقاى ميلانى خارج است.
فهرست مصادر
۱ . مزى، تهذيب الكمال، مؤسسة الرسالة، بيروت، ۱۴۱۳ ق.
۲ . احمد بن حنبل، العلل، المكتب الاسلامى، بيروت، ۱۴۰۸ ق.
۳ . ابن ابى حاتم رازى، عبدالرحمن، الجرح والتعديل، دار احياء التراث العربى، بيروت، ۱۳۷۲ ق.
۴ . ابن حبّان، المجروحين، دار الباز، مكة المكرمة، بى تا.
۵ . ابن ابى حاتم رازى، عبدالرحمن، بيان خطأ البخارى، المكتبة الاسلامية، دياربكر، تركيه، بى تا.
۶ . ذهبى، سير اعلام النبلاء، مؤسسة الرسالة، بيروت، ۱۴۱۳ ق.
۷ . ميبدى، رشيدالدين، كشف الأسرار، انتشارات امير كبير، تهران، ۱۳۷۱ ش.
۸ . ذهبى، الكاشف، دار القبلة للثقافة الاسلامية، عربستان سعودى، جده، ۱۴۱۳ ق.
۹ . سمعانى، الأنساب، دار الجنان، بيروت، ۱۴۰۸ ق.
۱۰ . خطيب بغدادى، تاريخ بغداد، دار الكتب العلمية، بيروت، ۱۴۱۷ ق.
۱۱ . البانى، محمد ناصرالدين، سلسلة الأحاديث الصحيحة، مكتبة المعارف، الرياض، ۱۴۲۲ ق.
۱۲ . ترمذى، سنن ترمذى، دار الفكر، بيروت، ۱۴۰۳ ق.
۱۳ . بيهقى، احمد بن حسين، سنن الكبرى، دار الفكر، بى تا.
۱۴ . ابن حبّان، صحيح ابن حبّان، مؤسسة الرسالة، بى جا، ۱۴۱۴ ق.
۱۵ . بيهقى، احمد بن حسين، شعب الإيمان، دار الكتب العلمية، بيروت، ۱۴۱۰ ق.
۱۶ . ابن خزيمة، محمّد بن اسحاق، صحيح ابن خزيمة، المكتب الإسلامى، بى جا، ۱۴۱۲ ق.
۱۷ . نسائى، احمد بن شعيب، سنن نسائى، دار الفكر، بيروت، ۱۳۴۸ ق.
۱۸ . طيالسى، ابى داود، مسند ابى داود، دار المعرفة، بيروت، بى تا.
۱۹ . ابن ماجه، محمّد بن يزيد، سنن ابن ماجه، دار الفكر، بى جا، بى تا.
۲۰ . ابى داود سجستانى، سليمان بن اشعث، دار الفكر، بى جا، ۱۴۱۰ ق.
۲۱ . ابن الجارود، المنتقى من السنن المسندة، دار الجنان، بيروت، ۱۴۰۸ ق.
۲۲ . ابى يعلى موصلى، احمد بن على، مسند أبى يعلى، دار المأمون، بى جا، بى تا.
۲۳ . طحاوى، احمد بن محمّد، شرح معانى الآثار، دار الكتب العلمية، بى جا، ۱۴۱۶ ق.
[۱] . ابن ابى حاتم، الجرح والتعديل: ۷ / ۱۹۱.
[۲] . مزى، تهذيب الكمال: ۱۹ / ۸۹.
[۳] . مزى، تهذيب الكمال: ۱۹ / ۹۱; ذهبى، تذكرة الحفّاظ: ۲ / ۵۵۷.
[۴] . تهذيب الكمال: ۱۹ / ۹۲.
[۵] . همان: ۱۹ / ۹۳.
[۶] . همان: ۱۹ / ۹۳ ـ ۹۴.
[۷] . مزى، تهذيب الكمال: ۱۹ / ۹۵ ـ ۹۸.
[۸] . ذهبى، تذكرة الحفّاظ: ۲ / ۵۵۷ ـ ۵۵۸.
[۹] . مزى، تهذيب الكمال: ۲۴ / ۳۸۳ ـ ۳۸۴; ابن حجر، تهذيب التهذيب: ۹ / ۲۸.
[۱۰] . مزى، تهذيب الكمال: ۲۴ / ۳۸۴; ابن حجر، تهذيب التهذيب: ۹ / ۲۹.
[۱۱] . مزى، تهذيب الكمال: ۲۴ / ۳۸۴; ذهبى، تذكرة الحفّاظ: ۲ / ۵۶۸; ابن حجر، تهذيب التهذيب: ۹ / ۲۹.
[۱۲] . مزى، تهذيب الكمال: ۲۴ / ۳۸۵; ابن حجر، تهذيب التهذيب: ۹ / ۲۹.
[۱۳] . مزى، تهذيب الكمال: ۲۴ / ۳۸۵; ذهبى، تذكرة الحفّاظ: ۲ / ۵۶۸.
[۱۴] . مزى، تهذيب الكمال: ۲۴ / ۳۸۸; ابن حجر، تهذيب التهذيب: ۹ / ۲۹.
[۱۵] . ذهبى، تذكرة الحفّاظ: ۲ / ۵۶۸; ابن حجر، تهذيب التهذيب: ۹ / ۲۹.
[۱۶] . ابن حجر، تهذيب التهذيب: ۹ / ۲۸.
[۱۷] . ذهبى، سير اعلام النبلاء: ۱۳ / ۲۴۷.
[۱۸] . ذهبى، سير اعلام النبلاء: ۱۳ / ۲۵۰.
[۱۹] . مزى، تهذيب الكمال: ۲۴ / ۳۹۰.
[۲۰] . ذهبى، تذكرة الحفّاظ: ۲ / ۵۶۸.
[۲۱] . «الصحيحان فى الميزان» عرضاً ونقداً: ۱۵.
[۲۲] . «الصحيحان في الميزان» عرضاً ونقداً: ۱۵.
[۲۳] . همان.
[۲۴] . ابن حجر عسقلانى، هدى السارى (مقدمه فتح البارى): ۴۵۹ ـ ۴۶۰.
[۲۵] . مزى، تهذيب الكمال: ۲۹ / ۴۸۰
[۲۶] . ذهبى، ميزان الاعتدال: ۱ / ۴۲۶.
[۲۷] . خطيب بغدادى، تاريخ بغداد: ۲ / ۳۰ ـ ۳۱; ذهبى، سير اعلام النبلاء: ۱۲ / ۴۵۶.
[۲۸] . ابن ابى حاتم رازى، بيان خطأ البخارى: ۲ و ۳.
[۲۹] . ابن جوزى، صفة الصفوة: ۱ / ۳۹۱; ذهبى، سير اعلام النبلاء: ۶ / ۲۵۷.
[۳۰] . صحيح بخارى: ۷ / ۴۵ و ۶۵.
[۳۱] . ابن حجر، تقريب التهذيب: ۱ / ۷۵۱; هدى السارى: ۴۳۲.
[۳۲] . ذهبى، ميزان الاعتدال: ۳ / ۲۳۵.
[۳۳] . عقيلى، ضعفاء: ۳ / ۲۹۷.
[۳۴] . صحيح بخارى: ۶ / ۲۶.
[۳۵] . ابن حجر، هدى السارى: ۳۹۳.
[۳۶] . عقيلى، ضعفاء: ۱ / ۳۲۱.
[۳۷] . صحيح بخارى: ۷ / ۱۹۸ و ۱۰ / ۱۷۹.
[۳۸] . ذهبى، ميزان الاعتدال: ۱ / ۲۵۶.
[۳۹] . ابن حجر، هدى السارى: ۳۸۱.
[۴۰] . ابن حجر، تقريب التهذيب: ۱ / ۱۰۳.
[۴۱] . عقيلى، ضعفاء: ۱ / ۲۸.
[۴۲] . ذهبى، المغنى فى الضعفاء: ۱ / ۱۳۶.
[۴۳] . صحيح بخارى: ۹ / ۱۰۵.
[۴۴] . ابن حجر، هدى السارى: ۴۰۱.
[۴۵] . ابن حجر، تقريب التهذيب: ۱ / ۳۱۶.
[۴۶] . ذهبى، ميزان الاعتدال: ۲ / ۸۴ ـ ۸۵.
[۴۷] . عقيلى، ضعفاء: ۲ / ۹۲.
[۴۸] . بخارى، الضعفاء الصغير: ۵۰.
[۴۹] . صحيح بخارى: ۵ / ۱۷۶.
[۵۰] . ذهبى، ميزان الاعتدال: ۴ / ۴۵۴.
[۵۱] . ذهبى، المغنى فى الضعفاء: ۲ / ۵۴۹.
[۵۲] . مزى، تهذيب الكمال: ۳۲ / ۳۷۰ ـ ۳۷۱.
[۵۳] . ابن جوزى، الموضوعات: ۳ / ۲۲۱.
[۵۴] . عقيلى، الضعفاء: ۴ / ۴۴۵.
[۵۵] . ابن عدى، الكامل: ۷ / ۱۴۹.
[۵۶] . ابن حجر، هدى السارى: ۴۵۹.
[۵۷] . احمد بن حنبل، العلل: ۳ / ۳۹۷.
[۵۸] . ذهبى، سير اعلام النبلاء: ۱۲ / ۴۱۱.
[۵۹] . سير اعلام النبلاء: ۱۲ / ۴۱۱ ذيل صفحه.
[۶۰] . صحيح بخارى: ۶ / ۱۱۳.
[۶۱] . همان: ۶ / ۴۰۱ و ۴ / ۴۰۰.
[۶۲] . البانى، سلسلة الاحاديث الصحيحة: ۵ / ۲۶۱ ـ ۲۶۳.
[۶۳] . ترمذى، سنن ترمذى: ۵ / ۲۹۶.
[۶۴] . صحيح بخارى: ۹ / ۸.
[۶۵] . همان.
[۶۶] . مسند احمد رقم: ۷۱۵۵، ۱۰۱۷۲، ۱۰۲۲۳، ۱۰۷۸۵، ۱۰۸۱۸.
[۶۷] . مسند احمد: ۱۲ / ۳۹۶.
[۶۸] . همان: ۱۲ / ۳۹۷ ـ ۳۹۸، نقل از فتح البارى: ۹ / ۵۱۰.
[۶۹] . مسند احمد: ۱۶ / ۴۵۸; بيهقى، سنن الكبرى: ۷ / ۴۷۰.
[۷۰] . مسند احمد: ۱۶ / ۴۷۹.
[۷۱] . مسند احمد: ۱۲ / ۳۹۶.
[۷۲] . ابن خزيمه، صحيح ابن خزيمه: ۴ / ۹۶; ابن حبّان، صحيح ابن حبّان: ۸ / ۱۴۹ ـ ۱۵۰; بيهقى، شعب الإيمان: ۳ / ۲۳۶; نسائى، سنن نسائي: ۵ / ۶۲.
[۷۳] . ابن حجر عسقلانى، مقدمه فتح البارى (هدى السارى): ۴۷۶.
[۷۴] . همان.
[۷۵] . همان: ۴۷۷ ـ ۴۷۸.
[۷۶] . نگاه كنيد به: مسند احمد: ۱۳ / ۳۵۵; سنن دارمى: ح ۲۶۲۳; سنن نسائى: ۷ / ۳۱۱ و ۱۹۰; سنن ابى داود: ح ۳۴۸۴; سنن بيهقى: ۶ / ۱۲۶.
[۷۷] . صحيح بخارى: ۱ / ۲۳۴، باب «المتيمّم هل ينفخ فيهما». و ۱ / ۲۳۵ با كمى تفاوت، و ۱ / ۲۴۲ ـ ۲۴۳.
[۷۸] . مسلم نيشابورى، صحيح مسلم: ۱ / ۲۸۰ ـ ۲۸۱; مسند احمد: ۳۰ / ۲۷۵ با كمى تفاوت.
[۷۹] . همان: ۱ / ۲۸۱.
[۸۰] . مسند احمد: ۳۰ / ۲۷۵.
[۸۱] . سنن ابى داود: ۱ / ۸۱; مسند ابى يعلى موصلى: ۳ / ۱۸۱.
[۸۲] . طيالسى، مسند: ۸۹.
[۸۳] . مسلم نيشابورى، صحيح مسلم: ۱ / ۲۸۰ ـ ۲۸۱.
[۸۴] . ابى داود سجستانى، سنن ابى داود: ۱ / ۸۱; ابى يعلى، مسند ابى يعلى موصلى: ۳ / ۱۸۱.
[۸۵] . مسند طيالسى: ۸۹.
[۸۶] . صحيح مسلم: ۱ / ۲۸۰ ـ ۲۸۱.
[۸۷] . سنن ابن ماجه: ۱ / ۱۸۸.
[۸۸] . مسند احمد: ۳۰ / ۲۷۵.
[۸۹] . صحيح ابن خزيمة: ۱ / ۱۳۵.
[۹۰] . سنن ابى داود: ۱ / ۸۱.
[۹۱] . المنتقى من السنن المسندة: ۴۱.
[۹۲] . مسند ابى يعلى موصلى: ۳ / ۱۸۲ ـ ۱۸۳ و ۲۰۵.
[۹۳] . شرح معانى الآثار: ۱ / ۱۱۰.
[۹۴] . صحيح ابن حبّان: ۴ / ۷۹ ـ ۸۱ و ۱۳۱.
[۹۵] . طيالسى، مسند: ۸۹.
[۹۶] . احمد بن حنبل، مسند: ۳۱ / ۱۸۳.
[۹۷] . سوره نساء: ۴۳.
[۹۸] . سوره مائده: ۶.
[۹۹] . سنن ابى داود: ۱ / ۸۱; مسند ابى يعلى موصلى: ۳ / ۱۸۱.
[۱۰۰] . «الصحيحان فى الميزان» عرضاً ونقداً: ۱۵.
[۱۰۱] . بخارى، ضعفاء الصغير: ۱۹، ۲۵.
[۱۰۲] . همان: ۲۲، ۲۳ ـ ۲۶، ۳۰، ۳۵، ۳۸، ۵۲، ۶۸.
[۱۰۳] . همان: ۲۸، ۳۱، ۷۷، ۶۳.
[۱۰۴] . همان: ۵۵، ۷۴.
[۱۰۵] . همان: ۷۰.
[۱۰۶] . ذهبى، سير اعلام النبلاء: ۱۲ / ۲۷۳ ـ ۲۷۴، ۲۸۴.
[۱۰۷] . «الصحيحان فى الميزان» عرضاً ونقداً: ۱۵ ـ ۱۶.
[۱۰۸] . ابن حجر، تقريب التهذيب: ۱ / ۷۳۰.
[۱۰۹] . همان: ۲ / ۳۱۹.
[۱۱۰] . همان: ۱ / ۱۴۲.
[۱۱۱] . همان: ۱ / ۱۴۶.
[۱۱۲] . همان: ۱ / ۱۵۴.
[۱۱۳] . عقيلى، ضعفاء: ۱ / ۱۹۳.
[۱۱۴] . ابن حجر، تقريب التهذيب: ۱ / ۱۶۵.
[۱۱۵] . همان: ۱ / ۶۹۰.
[۱۱۶] . عجلى، معرفة الثقات: ۲ / ۱۷۳.
[۱۱۷] . همان: ۲ / ۳۵۳.
[۱۱۸] . ابن حبّان، المجروحين: ۱ / ۲۲۲.
[۱۱۹] . همان: ۱ / ۲۶۹.
[۱۲۰] . همان: ۲ / ۲۰۸.
[۱۲۱] . همان: ۳ / ۱۶.
[۱۲۲] . همان: ۳ / ۳۱.
[۱۲۳] . ذهبى، ميزان الاعتدال: ۳ / ۱۶۰.
[۱۲۴] . ذهبى، ميزان الاعتدال: ۳ / ۶۰۸.
[۱۲۵] . «الصحيحان فى الميزان» عرضاً ونقداً: ۱۶.
