چکیده
از چالش ها و شبهاتی که در سال های اخیر بر شیعیان وارد شده این مسئله است که حرکت و همایش عظیم پیاده روی در ایام اربعین سالار شهیدان اباعبدالله الحسین علیه السلام ریشه در اعتقادات و هدایتگری‌های ائمه اثنی عشر علیهم السلام ندارد و در این رابطه هیچگونه حدیث و روایت صحیح و قطعی وجود ندارد و پیاده روی اربعین ساخته کسانی است که از راه دین و مذهب نان می‌خورند.
لذا در نظر داریم با جمع آوری و بررسی روایات و نظرات علمای تشیع به اثبات اعتقادی بودن حرکت پیاده روی اربعین بپردازیم.
در این مقاله ثابت میشود که هرچند به ظاهر و تتبع سطحی دلیل خاص در مورد پیاده روی اربعین وجود ندارد ولی با توجه به دیگر روایات معصومین علیهم السلام در مورد قدم برداشتن برای رفتن به کربلا و زیارت قبر مبارک حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام، پیاده روی اربعین یک امر اعتقادی و برگرفته از کلام و سیره معصومین و بزرگان و نیز عالمان دینی است و حتی از شعائر دینی می‌باشد که باید به آن ملزم بود.
واژگان کلیدی: تشیع امامی، احادیث، روایات، سیره علما، پیاده روی اربعین، علامت مومن، زیارت امام حسین علیه السلام
مقدمه
برای بررسی این مسئله و رسیدن به پاسخی قانع کننده برای این سوال که پیاده روی اربعین از دیدگاه تشیع امامیه چگونه است؟ آیا روایات خاصی وجود دارد که سفارش و تاکید کرده باشند در ایام اربعین با پای پیاده به سمت کربلا حرکت کنید یا خیر؟ و همچنین باید به مسئله حضور داشتن یا نداشتن اهل بیت امام حسین علیهم السلام در روز اربعین در سرزمین کربلا پرداخت و بعد از آن سیره و نظریه ی بزرگان شیعه را در مورد اربعین و پیاده روی آن را بررسی کنیم تا ببینیم این شور و شوق حسینی چگونه و از چه تاریخی در بین شیعیان به وجود آمده است.
این موضوع علاوه بر تقویت باورهای شیعیان و جلوگیری از انحراف جوانان و پاسخ به شبهات دشمنان تشیع، میتواند خود یک خطکش و ترازویی برای شناخت و تشخیص دشمنان تشیع باشد، به گونه‌ای که اگر این حرکت جهانی ریشه در اعتقادات شیعیان داشته باشد پس امر مطلوب است و کسانی که با آن به مخالفت می‌پردازند، حداقل امر با کلمات و رفتار خود به دشمنان تشیع کمک می‌نمایند، و اگر پیاده روی اربعین ریشه در اعتقادات و افکار شیعیان نداشته باشد نشانه دسیسه چینی و سوء استفاده گری کسانی است که از باورهای شیعیان و انسان‌های مذهبی برای پیش برد اهداف خود و نان خوردن و حتی تخریب دین و مذهب از آن بهره می‌برند.
جایگاه زیارت امام حسین علیه السلام با توجه به روایات
در ابتدا به بررسی این مطلب میپردازیم ببینیم اصل زیارت امام حسین علیه السلام آیا مورد سفارش و تاکید معصومین علیهم السلام قرار گرفته است یا نه؟ و چه مقدار ارزش و ثواب برای آن بیان شده است.
- خیرخواهی خداوند: عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه‌السلام قَالَ مَنْ أَرَادَ اللَّهُ بِهِ الْخَیْرَ قَذَفَ فِي قَلْبِهِ حُبَّ الْحُسَیْنِ علیه‌السلام وَ حُبَّ زِیَارَتِهِ وَ مَنْ أَرَادَ اللَّهُ بِهِ السُّوءَ قَذَفَ فِي قَلْبِهِ بُغْضَ الْحُسَیْنِ علیه‌السلام وَ بُغْضَ زِیَارَتِهِ.[۱]
امام صادق علیه السلام فرمودند: هرکسی که خداوند خیرش را بخواهد، حب امام حسین علیه السلام و حب زیارتش را در قلب او می‌اندازد و هر که را خداوند بدیش را بخواهد، بغض نسبت به امام حسین علیه السلام و بغض زیارت آن حضرت را در قلب او می اندازد.
- حسرت در روز قیامت: عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه‌السلام مَا مِنْ أَحَدٍ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلَّا وَ هُوَ یَتَمَنَّی أَنَّهُ زَارَ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِيٍّ علیه‌السلام لَمَّا یَرَی لِمَا یُصْنَعُ بِزُوَّارِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِيٍ مِنْ کَرَامَتِهِمْ عَلَی اللَّهِ.[۲]
از امام صادق علیه السلام روایت شده: هیچ کس نیست در روز قیامت مگر اینکه آرزو میکند ای کاش امام حسین علیه السلام را زیارت کرده بودم آن هنگامی که می بیند که با زوار امام حسین علیه السلام چه میکنند، چقدر نزد خداوند مورد کرامت واقع می‌شوند.
- زیارت خداوند: عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ مَنْ زَارَ قَبْرَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بِشَطِّ الْفُرَاتِ کَمَنْ زَارَ اللَّهَ فَوْقَ عَرْشِهِ.[۳]
امام رضا علیه السلام فرمودند: هر کس اباعبدلله علیه السلام را کنار شط فرات زیارت کند، مانند کسی است که خداوند را در بالای عرش زیارت کرده است.
- همسایگی با اهل البیت علیهم السلام: عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ مَنْ أَرَادَ أَنْ یَکُونَ فِي جِوَارِ نَبِیِّهِ وَ جِوَارِ عَلِيٍّ وَ فَاطِمَةَ فَلَا یَدَعْ زِیَارَةَ الْحُسَیْنِ علیه السلام.[۴]
امام صادق علیه السلام فرمودند: هر که میخواهد در جوار پیامبرش صلی الله علیه وآله و جوار امام علی علیه السلام و حضرت فاطمه علیهاالسلام باشد، زیارت امام حسین علیه السلام را رها نکند.
- زیارتی بهتر از حج: عَنِ ابْنِ أَبِي یَعْفُورٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ وَ اللَّهِ لَوْ أَنِّی حَدَّثْتُکُمْ فِي فَضْلِ زِیَارَتِهِ لَتَرَکْتُمُ الْحَجَّ رَأْساً وَ مَا حَجَّ أَحَدٌ وَیْحَکَ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ اتَّخَذَ کَرْبَلَاءَ حَرَماً آمِناً مُبَارَکاً قَبْلَ أَنْ یَتَّخِذَ مَکَّةَ حَرَماً قَالَ ابْنُ أَبِي یَعْفُورٍ قَدْ فَرَضَ اللَّهُ عَلَی النَّاسِ حِجَّ الْبَیْتِ وَ لَمْ یَذْکُرْ زِیَارَةَ قَبْرِ الْحُسَیْنِ علیه السلام قَالَ وَ إِنْ کَانَ کَذَلِکَ فَإِنَّ هَذَا شَیْ‌ءٌ جَعَلَهُ اللَّهُ هَکَذَا أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع إِنَّ بَاطِنَ الْقَدَمِ أَحَقُّ بِالْمَسْحِ مِنْ ظَاهِرِ الْقَدَمِ وَ لَکِنَّ اللَّهَ فَرَضَ هَذَا عَلَی الْعِبَادِ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ الْإِحْرَامَ لَوْ کَانَ فِی الْحَرَمِ کَانَ أَفْضَلَ لِأَجْلِ الْحَرَمِ وَ لَکِنَّ اللَّهَ صَنَعَ ذَلِکَ فِي غَیْرِ الْحَرَمِ.[۵]
از امام صادق علیه السلام روایت شده: به خدا قسم، اگر در فضیلت زیارت امام حسین علیه السلام با شما سخن می‌گفتم، قطعا، حج را به طور کلی رها می‌کردید، و هیچکدام از شما حج نمی رفت، مگر نمی دانی که خداوند سبحان قبل از اینکه مکه را حرم خود بگیرد، کربلا را حرم امن و مبارک خود گرفت، ابن ابی یعفور عرضه داشت؛ خداوند حج بیت الله را بر مردم واجب نمود در حالی که ذکری از زیارت امام حسین علیه السلام نیاورد، حضرت فرمودند: اگر چه این گونه است، چرا که این چیزی است که خداوند آن را چنین قرار داده است، آیا نشنیده ای کلام امیرالمومنین علیه السلام را که: همانا کف پا (باطن قدم) سزاوارتر به مسح کشیدن نسبت به روی پا می‌باشد، لیکن خداوند مسح ظاهر پا را بر بندگان واجب نموده است، آیا نمی‌دانی که احرام بستن اگر در حرم بود، بهتر می بود، لیکن خداوند احرام بستن را در غیر حرم مفروض نمود.
احادیث در باب پیاده روی در زیارت امام حسین علیه السلام
ائمه هدی علیهم السلام بارها در روایات خود، پیاده روی به سمت حرم امام حسین علیه السلام را توصیه کرده اند و برای برداشتن هر قدم به سوی آن اجر و مغفرت ویژه ای در نظر گرفته اند:
قدامة بن مالک از امام صادق علیه السلام نقل می کند که حضرت فرمود:« مَنْ زَارَ الْحُسَینَ مُحْتَسِباً لَا أَشِراً وَ لَا بَطِراً وَ لَا سُمْعَةً مُحِّصَتْ عَنْهُ ذُنُوبُهُ کمَا یمَضَّضُ الثَّوْبُ فِی الْمَاءِ فَلَا یبْقَی عَلَیهِ دَنَسٌ وَ یکتَبُ لَهُ بِکلِّ خُطْوَةٍ حَجَّةٌ وَ کلَّمَا رَفَعَ قَدَماً عُمْرَةٌ»[۶]
کسی که حسین علیه السلام را برای رضای خدا زیارت کند، نه برای خوش گذرانی و تفریح و نه به جهت کسب شهرت (و فخر فروشی)، گناهانش فرو می ریزد، همان طور که لباس در آب شسته شده (و پاک می شود) و در نتیجه، هیچ آلودگی بر او باقی نمی ماند و با هر گامی که بر زمین می گذارد، حجّی برایش نوشته می شود و با هر قدمی که برمی دارد، عمره ای برایش ثبت می گردد.
از حسین بن ثُوَیْر نقل شده که امام صادق علیه السلام فرمود: «یا حسین! انَّه مَنْ خَرَجَ مِن مَنزِله یرید زیارۀ قبر الحسین علیه السلام إِنْ کانَ مَاشِیاً کتِبَتْ لَهُ بِکلِّ خُطْوَةٍ حَسَنَةٌ وَ مُحِی عَنْهُ سَیئَةٌ وَ إِنْ کانَ رَاکباً کتِبَتْ لَهُ بِکلِّ خُطْوَةٍ حَسَنَةٌ وَ حُطَّ بِهَا عَنْهُ سَیئَةٌ حَتَّی إِذَا صَارَ فِي الْحَیرِ کتَبَهُ اللَّهُ مِنَ الْمُفْلِحِینَ الْمُنْجِحِینَ حَتَّی إِذَا قَضَی مَنَاسِکهُ کتَبَهُ اللَّهُ مِنَ الْفَائِزِین…»[۷]
ای حسین! به درستی که هر کسی از خانه اش به قصد زیارت قبر حسین بن علی خارج شود، اگر پیاده باشد، با هر قدمی، حسنه ای برایش نوشته شده و گناهی از او پاک می شود و اگر سواره باشد، با هر قدمی، حسنه ای برایش نوشته شده و به واسطه آن گام، گناهی از او کنار گذاشته می شود تا به درب حائر حسینی برسد که در این صورت خداوند نام او را از جمله رستگاران و نجات یافتگان ثبت می کند و زمانی که آداب زیارت و اعمالش را به پایان برساند، خداوند نام او را در زمره برندگان می نویسد….
بشیر دَهّان می گوید: در پایان یک گفت وگوی طولانی که با امام صادق علیه السلام داشتم، ایشان به من فرمود: «وَیحَک یا بَشِیرُ إِنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا أَتَاهُ عَارِفاً بِحَقِّهِ وَ اغْتَسَلَ فِي الْفُرَاتِ کتِبَ لَهُ بِکلِّ خُطْوَةٍ حَجَّةٌ وَ عُمْرَةٌ مَبْرُورَاتٌ مُتَقَبَّلَاتٌ وَ غَزْوَةٌ مَعَ نَبِي أَوْ إِمَامٍ عَادِلٍ»[۸]
ای بشیر! به درستی که مؤمن زمانی که به زیارت حسین بن علی علیهما السلام بیاید، در حالی که حقّش را بشناسد و (پیش از زیارت) در فرات غُسل نماید، به ازای هر قدمی، حج و عمره ای مقبول و یک جهاد در رکاب پیامبر یا امام عادل برایش نوشته می شود.
ابوصامت از امام صادق علیه السلام نقل می کند: « مَنْ أَتَی الْحُسَینَ علیه السلام مَاشِیاً کتَبَ اللَّهُ لَهُ بِکلِّ خُطْوَةٍ أَلْفَ حَسَنَةٍ وَ مَحَا عَنْهُ أَلْفَ سَیئَةٍ وَ رَفَعَ لَهُ أَلْفَ دَرَجَةٍ فَإِذَا أَتَیتَ الْفُرَاتَ فَاغْتَسِلْ وَ عَلِّقْ نَعْلَیک وَ امْشِ حَافِیاً وَ امْشِ مَشْی الْعَبْدِ الذَّلِیلِ فَإِذَا أَتَیتَ بَابَ الْحَیرِ فَکبِّرِ اللَّهَ أَرْبَعاً»[۹]
هر کسی پیاده به زیارت قبر حسین علیه السلام برود، خداوند برای هر قدمی هزار حسنه نوشته و هزار گناه از او پاک می کند و رتبه اش هزار درجه بالا می رود. پس هرگاه به فرات رسیدی، غسل کن و کفش هایت را درآور و پابرهنه راه برو؛ به مانند عبد ذلیل راه برو؛ پس وقتی به درب حَرَم رسیدی، چهار بار تکبیر بگو و کمی راه برو و دوباره چهار بار تکبیر بگو.
از حسین بن سعید نقل شده است که از امام صادق علیه السلام درباره زائر قبر حسینعلیه السلام سؤال شد. حضرت در پاسخ فرمود: «فَقَالَ مَنِ اغْتَسَلَ فِي الْفُرَاتِ ثُمَّ مَشَی إِلَی قَبْرِ الْحُسَینِ علیه السلام کانَ لَهُ بِکلِّ قَدَمٍ یرْفَعُهَا وَ یضَعُهَا حَجَّةٌ مُتَقَبَّلَةٌ بِمَنَاسِکهَا»[۱۰]
هر آن که در فرات غسل کند و سپس با پای پیاده به سوی مرقد حسین علیه السلام برود، به ازای هر قدمی که برمی دارد و بر زمین می گذارد، حجّی مقبول با تمام اعمال و مناسک برای او خواهد بود.
در این رابطه میتوانید با مراجعه به جلد ۹۸ کتاب شریف بحارالانوار احادیث دیگر را نیز مشاهده فرمایید.
احادیث در باب زیارت اربعین
با بررسی و تحقیق و تفحصی که در بین احادیث صورت گرفت، در باب زیارت اربعین فقط سه روایت یافتیم که در آنها اشاره به زیارت اربعین شده است؛ در دو حدیث از آنها به اصل زیارت اربعین سیدالشهدا علیه الصلاه و السلام اشاره شده است و در حدیث سوم طریقه و چگونگی زیارت اربعین بیان شده است.
حدیث اول: در کتبی همچون کتاب المزار شیخ مفید رحمت الله علیه و کتاب شریف تهذیب الاحکام و همچنین در دیگر کتب نیز بیان شده است که امام حسن عسکری علیه الصلاة و السلام میفرمایند: وَ رُوِی عَنْ أَبِي مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ الْعَسْکرِی علیه‌السلام أَنَّهُ قَالَ: عَلَامَاتُ الْمُؤْمِنِ خَمْسٌ صَلَاةُ الْخَمْسِینَ وَ زِیارَةُ الْأَرْبَعِینَ وَ التَّخَتُّمُ فِي الْیمِینِ وَ تَعْفِیرُ الْجَبِینِ وَ الْجَهْرُ بِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ.[۱۱]
نشانه های مومن پنج چیز است: اول پنجاه رکعت نماز (واجب و نافله) روزانه، دوم زیارت اربعین سیدالشهدا علیه الصلاه و السلام، سوم انگشتر در دست راست کردن، چهارم سر بر خاک گذاشتن، پنجم با صدای بلند بسم الله الرحمن الرحیم گفتن.
در این حدیث به وضوح تاکید بر زیارت اربعین در کلام امام حسن عسکری علیه السلام دیده میشود که حتی حضرت آن را از علامات و نشانه های شناخت یک مومن میدانند و اگر کسی میخواهد این نشانه ی ایمان را داشته باشد باید حداقل یک بار برای زیارت اربعین را درک کند.
حدیث دوم: امام صادق سلام الله علیه نیز در روایتی دیگر فرمودند: عن مفضّل بن عمر : کان الإمام جعفر بن محمّد الصادق علیه السلام جالساً … فقام إلیه أبو نصیر وصفوان الجمّال، فقالا : جعلنا الله فداك، دلّنا علی شیعتکم . فقال علیه السلام : «یعرف شیعتنا بخصال شتّی» . فقلت : جعلت فداك، بماذا یعرفون ؟ قال : «بالسخاء … وزیارة الأربعین…».[۱۲]
مفضل بن عمر می گوید: امام صادق سلام الله علیه نشسته بودند … ابونصیر و صفوان جمال به نزد ایشان آمدند و عرضه داشتند: فدایت شویم، ما را به (نشانه) شیعیانتان راهنمائی بفرما. آن حضرت پاسخ دادند: شیعیان ما نشانه های مختلفی دارند. به حضرت عرضه کرد: فدایت شوم به چه نشانه ای شناخته ای می شوند؟ (حضرت ضمن شمردن چند نشانه) فرمودند: به سخاوت … و زیارت اربعین.
حدیث سوم: روایتی است که حضرت صادق علیه الصلاة و السلام برای این روز دستور عملی را برای دوستداران و مخلصین بیان فرموده اند: عَنْ صَفْوَانَ بْنِ مِهْرَانَ الْجَمَّالِ قَالَ: قَالَ لِي مَوْلَاي الصَّادِقُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیهِ فِي زِیارَةِ الْأَرْبَعِینَ تَزُورُ عِنْدَ ارْتِفَاعِ النَّهَارِ وَ تَقُولُ: السَّلَامُ عَلَی وَلِي اللَّهِ وَ حَبِیبِهِ السَّلَامُ عَلَی خَلِیلِ اللَّهِ …[۱۳]
صفوان بن مهران نقل میکند که مولایم امام صادق سلام الله علیه پیرامون زیارت اربعین چنین فرموند: هنگامی که وسط روز شد، بگو: سلام بر حبیب و ولی خدا، سلام بر دوست و برگزیده خدا، سلام بر منتخب خدا و فرزند منتخب – تا آخر زیارت.
هر چند این سه روایت از نظر سندی دارای اشکال ارسال در سند هستند ولی چون علمای جلیل القدری مثل شیخ طوسی و شیخ مفید و… آن را نقل کرده اند و از باب تسامح در ادله سنن این روایات پذیرفته میشود و مورد قبول واقع میشود.
تا به اینجای این تحقیق نتیجه میگیریم که اصل زیارت اربعین سیدالشهدا علیه السلام مورد تایید است و در کلام معصومین به آن اشاره شده است ولی در مورد پیاده رفتن برای زیارت اربعین در کلام حضرات معصومین علیهم السلام چیزی بیان نشده است یعنی تنها با این یک روایت مشروعیتی برای پیاده رفتن به زیارت اربعین وجود ندارد و فقط اصل زیارت اربعین امام حسین علیه السلام مورد توجه و تاکید قرار گرفته است.
حضور کاروان اسرا در روز اربعین در کربلا
بحث بعدی که باید در مورد آن مدارک و دلائل ارائه دهیم بحث اثبات حضور اهلبیت علیهم السلام کنار قبر امام حسین علیه السلام و یاران آن حضرت در اربعین است که به نظر امری قطعی و بدون شک اتفاق افتاده هر چند در بین علما بحث هایی مطرح است که آیا قبل از رفتن اسرا به شام این اتفاق صورت گرفته است یا در مسیر بازگشت از شام؛ و آیا در اولین اربعین (۴۰ روز بعد از عاشورا) امام حسین صلوات الله علیه صورت گرفته است یا در دومین اربعین (۸۰ روز بعد از عاشورا) ولی به هر حال این جریان اتفاق افتاده است و کاروان اسراء که در بین آنها دو معصوم یعنی علی بن حسین علیهما السلام و محمد بن علی علیهماالسلام حضور داشته است به کربلا آمدند و به زیارت سالار شهیدان پرداختند.
اما برای اثبات حضور اهل بیت آن حضرت در اربعین بر سر قبر مطهر امام حسین علیه السلام نمونه ای از اقوال بزرگان و قرینه ای را بیان مینماییم:
أبو ریحان بیرونی متوفای۴۴۰هـ نیز قضیه برگشت اهل بیت علیهم السلام از شام را چنین بیان می کند: وفی العشرین ردّ رأس الحسین علیه السلام إلی جثته حتّی دفن مع جثّته، وفیه زیارة الأربعین وهم حرمه، بعد انصرافهم من الشام.[۱۴]
و در روز بیستم ماه صفر، سر نورانی امام حسین علیه السلام به بدن مبارک او برگشت داده شد تا اینکه با بدن او دفن شد و در آن روز، زیارت اربعین است در حالی که اهل بیت او بعد از برگشت از شام به زیارت آن حضرت آمدند.
شیخ طوسی (متوفای ۴۶۰ق.) علت سنت شدن زیارت امام حسین علیه السلام در اربعین را تنها انجام مراسم تدفین سرهای مطهر امام علیه السلام و سایر شهدا در کربلا می داند[۱۵]
سید بن طاووس رضوان الله تعالی علیه متوفای۶۶۴ هـ با توجه به قرینه ی دیدار اهل بیت علیهم السلام با جابر بن عبدالله انصاری، اشاره به رسیدن اهل بیت علیهم السلام در اولین اربعین مینماید، که تفصیل قضیه را چنین بیان می کند: فَوَصَلُوا إِلَی مَوْضِعِ الْمَصْرَعِ فَوَجَدُوا جَابِرَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِی رَحِمَهُ اللَّهُ وَجَمَاعَةً مِنْ بَنِي هَاشِمٍ وَرِجَالًا مِنْ آلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ وَرَدُوا لِزِیارَةِ قَبْرِ الْحُسَینِ علیه السلام فَوَافَوْا فِی وَقْتٍ وَاحِدٍ وَتَلَاقَوْا بِالْبُکاءِ وَالْحُزْنِ وَاللَّطْمِ وَأَقَامُوا الْمَآتِمَ الْمُقْرِحَةَ لِلْأَکبَادِ.[۱۶]
اهل بیت علیهم السلام چون به قتلگاه رسیدند، جابر بن عبد اللَّه انصاری و جمعی از بنی هاشم و مردانی از آنها را یافتند که برای زیارت قبر حسین علیه السّلام فرا رسیده بودند، همگان در یک زمان به عزاداری و نوحه سرایی پرداختند و سوگواری جگرسوزی بر پا نمودند، و زنان آن آبادی نیز با ایشان به عزاداری پرداختند و چند روز در کربلا اقامت کردند.
شیخ فقیه ابن نما حلی – جعفر بن محمد بن جعفر – (متوفای اواخر قرن هفتم) نسبت به ورود اهل بیت علیهم السلام به کربلا و ملاقاتشان با جابر تصریح نموده است.[۱۷]
از آنجایی که همه ی علما و بزرگان شیعه که اعتقاد دارند سر مبارک امام حسین علیه السلام به کربلا برگردانده شده است بر این باور هستند که این کار توسط امام سجاد علیه السلام صورت گرفته است، پس به ضمیمه این بیان شیخ طوسی نشان میدهد که امام سجاد علیه السلام در روز اربعین در کربلا حضور داشته اند.
شیخ بهائی متوفای۱۰۳۱هـ در مقام بیان بیستم ماه صفر و آمدن جابر و اهل بیت علیهم السلام به سرزمین کربلا چنین می نویسد: وفی هذا الیوم و هو یوم الأربعین من شهادته علیه السلام کان قدوم جابر بن عبد الله الأنصاری رضی الله عنه لزیارته علیه السلام و اتفق فی ذلک الیوم ورود حرمه علیه السلام من الشام إلی کربلاء قاصدین المدینة علی ساکنها السلام والتحیة.[۱۸]
و در این روز یعنی چهل روز بعد از شهادت امام حسین علیه السلام جابر بن عبدالله انصاری رضی الله عنه به زیارت آن حضرت آمد و اتفاقا در این روز حرم امام حسین علیه السلام (منظور اهل بیت علیهم السلام) که از شام به کربلا آمدند در حالی که عازم مدینه بودند به زیارت آن حضرت آمدند.
و همچنین عالم شریف سید عبد الرزاق مقرم در کتاب مقتل الحسین علیه السلام چنین می نویسد: اهل بیت علیهم السلام در کربلا با جابر ملاقات کردند.[۱۹]
از آنجایی که همه علما و بزرگان شیعه اتفاق نظر دارند که جابر بن عبدالله انصاری در روز اربعین وارد کربلا شد – توضیح کامل حضور جابر بن عبدالله انصاری در کربلا در ادامه مقاله بیان میشود- و از طرفی در تاریخ زمان دیگری برای حضور امام سجاد علیه السلام در عراق ذکر نشده است پس میتوان نتیجه گرفت که اهل بیت هم در روز اربعین وارد کربلا شده بودند که با جابر بن عبدالله انصاری دیدار کردند.
ادله بر حضور اهل بیت در کربلا در روز اربعین
در مورد استحباب زیارت اربعین دو مورد بیان شده است یکی روایت امام حسن عسکری علیه السلام که زیارت اربعین را نشانه مومن دانسته است و دیگری تعلیم زیارت اربعین به صفوان از سوی امام صادق علیه السلام؛ پرسشی که مطرح میشود این است که آیا میتواند وجه و انگیزه استحباب، حضور یک صحابی بر قبر امام حسین علیه السلام باشد یا در این روز باید وقایع دیگری اتفاق افتاده باشد؟ بنابراین همانطور که بزرگانی همچون شیخ طوسی به این مطلب اشاره فرموده اند، برای استحباب این روز دلیل دیگری وجود دارد و آن هم الحاق سر امام حسین علیه السلام به بدن مبارکشان و حضور اهل بیت علیهم السلام که در بین آنها امام معصوم وجود دارد می تواند دلیل بر استحباب باشد نه حضور یک صحابی.
سیره صحابی بزرگ پیامبر، جابر بن عبدالله انصاری
عنوان نخستین زائر تنها بر مردی شریف و عارفی کامل یعنی صحابی بزرگ و برجسته، جابر بن عبد الله انصاری-رضوان الله علیه- منطبق است که به منظور زیارت قبر سید الشهدا علیه السلام از مدینه به کربلا رفت. بسیاری از علما تصریح کرده اند که او نخستین کسی است که عنوان زائر قبر حسین علیه السلام را کسب کرد؛ این شرافت و افتخار و ذخیره او را بس است.
شیخ مفید گوید: و در روز بیستم آن ماه (صفر)… روزی است که جابر بن عبدالله بن انصاری، صحابی رسول خدا صلی الله علیه و آله برای زیارت قبر ابا عبدالله الحسین علیه السلام از مدینه به کربلا آمد؛ و او نخستین کسی از مردم بود که آن حضرت را زیارت کرد.[۲۰] و این مطلب را بسیاری از دانشمندان، از جمله شیخ طوسی، علامه حلی، شیخ رضی الدین حلی، کفعمی، مجلسی، محدث نوری و دیگران آورده اند.
شخصیت جابر بن عبدالله انصاری
در مورد شخصیت جابر به طور خلاصه بیانی عرض مینماییم تا خواننده جایگاه جابر را در نزد اهل بیت علیهم السلام بداند.
جابر کسی است که پیامبر به او سفارش میکند که سلام من رسول الله را به فرزندم محمد باقر علیه السلام برسان. جابر بن عبدالله انصاری نقل میکند که پیامبر فرمود: یوشِك أَنْ تَبْقَی حَتَّی تَلْقَی وَلَداً لِي مِنَ الْحُسَینِ یقَالُ لَهُ مُحَمَّدٌ یبْقُرُ عِلْمَ الدِّینِ بَقْراً فَإِذَا لَقِیتَهُ فَأَقْرِئْهُ مِنِّي السَّلَامَ.[۲۱] از پیامبر اکرم شنیده بودم که تو چندان عمر می کنی که فرزندی از ذریة من و هم نام من را ملاقات می کنی، او شکافندة علم (یَبْقَرُ العلم بَقْراً) است، پس سلام مرا به او برسان.
محمد بن مسلم و زراره، که هر دو از اصحاب ممتاز و برجسته امام باقر و امام صادق علیهما السلام هستند، درباره چند حدیث از امام باقر علیه السلام سوال پرسیدند. حضرت آن احادیث را از جابر بن عبد الله انصاری برای آنان حکایت کرد. آن دو به اعتراض گفتند: ما چه کار به جابر داریم؟! حضرت فرمود: «ایمان جابر بدان پایه است که از تأویل این آیه که مربوط به رجعت پس از مرگ است، آگاه است: {إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَیك الْقُرْآنَ لَرَادُّك إِلَی مَعَادٍ.[۲۲][۲۳] سَأَلْنَا أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ أَحَادِیثَ فَرَوَاهَا عَنْ جَابِرٍ، فَقُلْنَا مَا لَنَا وَ لِجَابِرٍ! فَقَالَ: بَلَغَ مِنْ إِیمَانِ جَابِرٍ أَنَّهُ کانَ یقْرَءُ هَذِهِ الْآیةَ- إِنَ الَّذِی فَرَضَ عَلَیك الْقُرْآنَ لَرادُّك إِلی مَعادٍ.
ماجرای تشرف جابر به کربلا
شیخ ابو جعفر محمّد بن ابی القاسم، محمّد بن علی طبری از اعمش از عطیه عوفی چنین نقل می کند: همراه با جابر بن عبدالله انصاری برای زیارت قبر حسین علیه السلام حرکت کردم. و چون به قبر نزدیک شد سه بار گفت: یا حسین _علیه السلام_. سپس گفت: آیا دوستی پاسخ دوستش را نمی دهد؟! و افزود: تو چگونه می توانی پاسخ دهی، و حال آنکه رگ های گردنت را بریده اند و میان پیکر و سرت جدایی افتاده است.
آن گاه چشم ها را دور قبر گرداند و گفت: سلام بر شما که در راه حسین علیه السلام فدا شدید و در رکابش جان باختید. به خدایی که محمّد صلی الله علیه و آله را به پیامبری برگزید سوگند که ما نیز در آنچه انجام دادید شریکیم.
عطیه گوید: به او گفتم: ای جابر چگونه؟ و حال آنکه ما در دشتی فرود نیامدیم و از کوهی بالا نرفتیم و شمشیری نزدیم و این گروه میان سرها و پیکرهایشان جدایی افتاده است. فرزندانشان یتیم و زنانشان بیوه شده اند! گفت: ای عطیه! از حبیبم رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: هر کس گروهی را دوست بدارد با آنان محشور می گردد و هر کس ازکار گروهی راضی باشد، با آنان شریک است. به خدایی که محمّد را به حقّ به پیامبری برگزید، نیت من و نیت یارانم بر آن کاری است که حسین علیه السلام و یارانش کردند.[۲۴]
سیره و نظر بزرگان شیعه در مورد زیارت و پیاده‌روی اربعین
مراسم پیاده روی در عصر مرجعیت شیخ مرتضی انصاری (۱۲۱۴ق) نیز با شکوه تمام رواج داشت و پس از وی، کم کم به فراموشی سپرده شد و عملی کم ارزش تلقی گردید؛ به طوری که به طبقه فقرا و نیازمندان اختصاص یافت؛ اما بعدها محدث نامدار، میرزای حسین نوری، این مراسم را در میان مردم رونق بخشید. مرحوم شیخ آقابزرگ تهرانی که از نزدیک شاهد تلاش استادش بوده، می نویسد: استاد ما چون وضع را بدین منوال دید، به این شیوه خداپسندانه (پیاده روی) همت گماشت و به آن ملتزم گشت.[۲۵]
سید محسن امین (۱۲۸۱ق) صاحب «اعیان الشیعه» در این باره می نویسد: به مدت ده سال و نیم که در نجف بودم، زیارت های مخصوص عاشورا، عید قربان و غدیر و عرفه و اربعین را همواره انجام می دادم.[۲۶]
حضور علامه امینی رحمت الله علیه (۱۳۲۰ق) : یکی دیگر از شخصیت های برجسته حوزه علمیه نجف که به طور مرتب، در این مراسم شرکت می کرد، علامه امینی مؤلف کتاب ارزشمند «الغدیر» بود که در این سفرها، همواره تعدادی از مؤمنین او را همراهی می کردند.[۲۷]
قاضی طباطبایی(۱۳۳۲ق) در کتاب تحقیق درباره اول اربعین سیدالشهداء می‌نویسد: حرکت به سوی کربلا در روز اربعین از زمان ائمه اطهار علیهم السلام در بین شیعیان رایج بوده است و شیعیان حتی در زمان بنی امیه و بنی عباس نیز به این حرکت مقید بوده‌اند.
آیت الله العظمی وحید خراسانی (۱۳۳۸ق) توصیه دارند بر اینکه این زیارت اربعین به نیابت از معصومین علیهم السلام باشد و ایشان بر قدرشناسی از این نعمت تأکید داشته و به زائران سفارش می کنند: مراقب باشند که خود را آلوده نکنند، و خدا و امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف را هرگز فراموش ننمایند.[۲۸]
مرحوم آیت الله ملکوتی (۱۳۴۲ق) یکی از مراجع و استادان برجسته حوزه نجف می گوید: من نیز چند بار توفیق یافتم که در این مراسم بسیار معنوی، شرکت کنم و اغلب به همراه شاگردان مشرف می شدم.
آیت الله العظمی شبیری زنجانی (۱۳۴۶ق) پیاده روی اربعین را تجلی عظمت شیعه می داند و می گوید: پیاده روی اربعین تبلیغ شریعت و تبلیغ ولایت حضرات معصومین علیهم السلام است. دشمنان و ظالمان و این گروه های تکفیری در مقابل این قدرت وحشت می کنند. این پیاده روی نشانه عظمت تشیع است و من آرزو داشتم توان جسمی ام به قدری بود که می توانستم در پیاده روی شرکت کنم.
امام موسی صدر (۱۳۴۶ق) ، رهبر شیعیان لبنان، یکی از شیفتگان مراسم پیاده روی از نجف به کربلا بود. مرحوم آیت الله سید محمدعلی موحد ابطحی، یکی از عالمان بزرگ اصفهان که در نجف با امام موسی صدر هم بحث بود، می گوید: وقتی که امام موسی صدر همراه ما با پای پیاده از نجف به کربلا می رفت، در این سفر، حضوری عاشقانه داشت.
آیت الله العظمی سید علی سیستانی (۱۳۴۸ق) در رابطه با بهتر برگزار شدن این مراسم معنوی سفارشاتی دارند که خود دلالت میکند بر اینکه همایش پیاده روی اربعین مورد تایید ایشان می باشد.[۲۹]
آیت الله حاج آقا مصطفی خمینی (۱۳۴۸ق) نیز از عالمان و استادان نجف بود که همواره در مراسم پیاده روی حضوری پیوسته و جدی داشت. او مقید بود که در تمام ایام زیارت های مخصوص امام حسین علیه السلام (اول و نیمه رجب، نیمه شعبان، عرفه و به خصوص اربعین) پیاده از نجف به کربلا برود.[۳۰]
در میان مراجع تقلید، حضور آیت الله العظمی سید محمود شاهرودی (۱۳۶۷ق) ، زبانزد همگان بود. معروف است که وی در این مراسم، با پای پیاده از نجف خارج می شد و به سوی کربلا حرکت می کرد و حتی ایشان در بازگشت هم پیاده به نجف بازمی گشت. معروف است که این مرجع بزرگ، چهل سفر با پای پیاده به زیارت امام حسین علیه السلام مشرف شده است.
همچنین تصویری از مرحوم حضرت آیت الله میرزاد جواد تبریزی ره و آیت الله سید محمد شاهرودی دام ظلله و آیت الله سید ابوالقاسم خویی ره و سید محمد سعید حکیم و سید احمد خمینی موجود است که در مسیر پیاده روی اربعین در حال حرکت کردن به سوی کربلا هستند.
پس طبق تمامی احادیث و روایات در مورد پیاده رفتن به کربلا در روز اربعین دلیلی نداریم؛ ولی پیاده روی اربعین جزوء سیره علما و شیعیان قرار گرفته است، چرا در بین علما و شیعیان سنت شده است که برای زیارت اربعین با پای پیاده به کربلا میروند؟
برای این کار دو دلیل می توان آورد:
زیارت اربعین علامت مومن است و خاصیت علامت هویدا و پیدا بودن و در چشم بودن است پس با این حرکت این علامت را نمایان می کنیم چنانکه برخی از علما و بزرگان شیعه به آن اشاره کرده اند:
الف: مرحوم آیت‌الله العظمی بهجت فومنی درباره نقش پیاده‌روی روز اربعین فرموده اند: «روایت دارد که امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف که ظهور فرمود، پنج ندا میکند به اهل عالم، اَلا یا اَهلَ العالَم اِنَّ جَدِي الحُسَین قَتَلُوهُ عَطشاناً، اَلا یا اَهلَ العالَم اِنَّ جَدِي الحُسَین سحقوه عدوانا،… امام زمان خودش را به واسطه امام حسین علیه السلام به همه عالم معرفی میکنند … بنابراین در آن زمان باید همه مردم عالم، حسین علیه السلام را شناخته باشند… اما الان هنوز همه مردم عالم، حسین علیه السلام را نمی‌شناسند و این تقصیر ماست، چون ما برای سیدالشهدا علیه السلام طوری فریاد نزدیم که همه عالم صدای ما را بشنود، پیاده‌روی اربعین بهترین فرصت برای معرفی حسین علیه السلام به عالم است.
ب: آیت الله العظمی صافی گلپایگانی هم درباره ثواب پیاده روی اربعین حسینی می فرمایند: « حضور میلیونی زائران با پای پیاده از شرق و غرب و دور و نزدیک به سوی کربلای مقدس، کنگره عظیمی است که به دنیا اعلام می کند راه حسین و اهداف او جاودان و فراموش ناشدنی است و شهدای این راه شهدای حق و شهامت و قهرمانی هستند، خداوند آنها را با اصحاب حسین محشور کند که جان خود را فدای حسین علیه السلام کردند و رحمت خدا بر آنها و جان پاکشان باد.
ج: آیت‌الله العظمی نوری همدانی، اجتماع ۲۰ میلیونی شیعیان جهان در عزاداری اربعین را اجتماعی بی‌نظیر می خواند و می گوید: اجتماع اربعین حسینی، نمایش قدرت اسلام، ایمان و نظام است.مهمترین شعار این اجتماع بزرگ به تبعیت از سرور آزادگان جهان، شعار هیهات منالذله است. او با اشاره به بی نظیر بودن این اجتماع بزرگ، تصریح می کند: بعد از این اجتماع حدود ۲۰ میلیونی، اجتماع ۲ تا ۳ میلیونی حج تمتع قرار دارد که هر دو مایه مباهات مسلمانان هستند.
د: آیت الله صافی گلپایگانی در دیدار با برخی مسوولین با بیان اینکه راهپیمایی اربعین در دنیا نظیر ندارد، فرمودند: شکوه راهپیمایی اربعین در همه جا انعکاس می‌یابد و دنیا با مشاهده آن بیش از گذشته به عظمت اسلام پی می برند و برنامه‌ای الهی و خالصانه است که موجب میشود حقیقت قیام سیدالشهدا بیش از پیش روشن شود.[۳۱]
ه: آیت الله میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، با استناد به حدیث علامت های پنج گانه مؤمن می فرمودند: بر مراقبه کننده لازم است که بیستم صفر (اربعین) را برای خود روز حزن و ماتم قرار داده، بکوشد که امام شهید را در مزار حضرتش زیارت کند؛ هرچند تنها یک بار در تمام عمرش باشد.
تمسک میکنیم به روایاتی که اجر و ثواب داشتن پیاده رفتن به زیارت کربلا را بیان میکند در جمع این ادله می توان برای پیاده روی اربعین مشروعیت قائل شد.
نتیجه‌گیری
با توجه به مطالب مذکور می توان این نتیجه را گرفت که هرچند در مورد پیاده روی زیارت اربعین حدیث و روایت خاص نداریم ولی با توجه به سیره امام سجاد علیه السلام در رفتن به کربلا و تاکیید روایات معصومین علیهم السلام به زیارت اربعین و از طرفی در روایات دیگر بهترین و بالاترین مقام و ثواب در زیارت کربلای اباعبدالله الحسین علیه السلام با پای پیاده رفتن و قدم قدم زدن معرفی شده است؛ چه نیکو و خوب است که شیعیانی که برای زیارت اربعین به کربلا می روند به بالاترین درجه و مقام و پاداش برسند و بین این دو دسته روایات جمع کنند و تا هم ثواب زیارت اربعین را درک کنند و هم ثواب پیاده رفتن به کربلا.
بر این اساس است که شیعیان هر ساله این حرکت عظیم و زیبا را با پای پیاده نمایش میدهند که علاوه به دست آوردن مقام و منزلت و پاداش زیارت و پیاده روی این نشانه و نماد و علامت مومن را به همگان نشان دهد و همانطور که حضرت حجت بن الحسن المهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در هنگام ظهور خود را با نام جدشان معرفی میکنند لذا شیعیان حسینی با این حرکت سعی در معرفی کردن عظمت امام حسین علیه السلام به جهانیان دارند تا با این کار زمینه را برای ظهور حضرت بقیه الله الاعظم فراهم سازند، و این حرکت عظیم برخلاف گفته معاندین هیچ خلاف مذهب و سوء استفاده گری و دیگر مطالبی که می‌گویند نمی باشد بلکه برگرفته از سیره معصومین و یاران خاص ائمه علیهم السلام و مورد تأکیید علماء تشیع است.
پی‌نوشت‌ها:
[۱] وسائل الشیعه ج۱۴ ص۴۹۶
[۲] وسائل الشیعه ج۱۴ ص۴۲۴
[۳] تهذیب الأحکام ج۶ ص۴۶
[۴] وسائل الشیعه ج۱۴ ص۴۲۵
[۵] وسائل الشیعه ج۱۴ ص۵۱۴
[۶] بحار الانوار ج۹۸ ص۱۹
[۷] بحار الانوار ج۹۸ ص۲۸/ به همین مضمون تهذیب الأحکام ج۶ ص۴۳ ح۸۹/ ثواب الأعمال ص۱۱۶ ح۳۱/ المزار للمفید ص۳ ح۱
[۸] بحار الانوار ج۹۸ ص۱۴۳
[۹] بحار الانوار ج۹۸ ص۱۴۳/ کامل الزیارات ص۲۲۱ ح۱۴
[۱۰] بحار الانوار ج۹۸ ص۱۴۷
[۱۱] کتاب المزار _مناسک المزار(للمفید) النص باب فضل زیارة الأربعین ص۵۳/ تهذیب الأحکام (تحقیق خراسان) ج۶ باب فضل زیارته ع ص۵۲
[۱۲] العقد النضید والدر الفرید فی فضائل أمیر المؤمنین وأهل بیت النبی علیهم السلام، ص۴۶
[۱۳] تهذیب الأحکام (تحقیق خرسان) ج۶ زیارة الأربعین ص۱۱۳
[۱۴] الاثار الباقیه عن القرون الخالیه، ص ۴۲۲
[۱۵] به نقل از مرحوم محدث قمی، نفس المهموم، ص۴۶۶؛ و شهید قاضی، تحقیق درباره اولین اربعین حضرت سیدالشهدا ، ص۳۴۱
[۱۶] مقتل الحسین علیه السلام المسمی باللهوف فی قتلی الطفوف، ص۱۱۴ مثیر الاحزان، ص۵۹؛ به نقل از شهید قاضی، تحقیق درباره اولین اربعین حضرت سیدالشهدا، ج۲ ، ص۲۰، و نیز سید مقرم، ص۴۶۹
[۱۷] توضیح المقاصد، ص۷
[۱۸] مقتل مقرم، ص ۴۶۷
[۱۹] مسار الشیعه، ص ۴۶
[۲۰] مسار الشیعه، ص ۴۶
[۲۱] الارشاد للمفید، ج ۲، ص ۱۵۹
[۲۲] قصص آیه ۸۵
[۲۳] بشارة المصطفی لشیعة المرتضی ج ۲ ص ۷۴ مجی‌ء جابر الأنصاری لزیارة الحسین«ع»
[۲۴] آقابزرگ تهرانی، نقباء البشر ج۱ ص۳۴۹/ رضا مختاری، سیمای فرزانگان ص۱۹۳
[۲۵] سیدمحسن امین، اعیان الشیعه ج۱۰ ص۳۵۹
[۲۶] علامه امینی، جرعه نوش غدیر ص ۴۰
[۲۷] قاضی طباطبایی، تحقیق درباره اول اربعین ۱۳۶۸ش ص۲، و طبق فایل پی دی اف ص۳۰.
[۲۸] خاطرات آیت الله ملکوتی، تهران، ص۱۷۴
[۲۹] حدیث رویش ص ۱۴۹
[۳۰] خاطرات سید علی اکبر محتشمی، ص ۱۷۵
[۳۱] المراقبات، ترجمه کریم فیضی، صفحه ۸۵
منابع و مآخذ
اباذری، عبدالرحیم ، خاطرات آیت الله ملکوتی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، سال نشر ۱۳۸۵
اباذری، عبدالرحیم ، امام صدر امید محرومان، ناشر جوانه رشد، سال ۱۳۸۱ چاپ اول
ابن بابویه، محمد بن علی، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، دار الشریف الرضی للنشر، سال چاپ ۱۴۰۶ ق، نوبت چاپ دوم
ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، دار المرتضویة، سال چاپ ۱۳۵۶ ش، نوبت چاپ اول
ابوریحان بیرونی، محمدبن احمد، (متوفای: ۴۴۰ هـ)، الاثار الباقیه عن القرون الخالیه، التحقیق والتعلیق: پرویز اذکائی، مرکز نشر میراث مکتوب – تهران، ۱۳۸۰ ش.
الحسینی، علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن طاووس، (متوفای: ۶۶۴ ه)، مقتل الحسین علیه السلام المسمی باللهوف فی قتلی الطفوف، ص۱۱۴ ، دار النشر: أنوار الهدی – قم – ایران، الطبعة: الأولی، ۱۴۱۷هـ
السید محسن الأمین، أعیان الشیعة، دار التعارف للمطبوعات – بیروت – لبنان
الشیخ البهائی العاملی، (متوفای: ۱۰۳۱ هـ)، توضیح المقاصد، دار النشر: مکتب آیة الله العظمی المرعشی النجفی – قم، ۱۴۰۶ هـ.
شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، سال چاپ ۱۴۰۹ ق، نوبت چاپ اول
رحیمیان، محمدحسن، حدیث رویش، خاطرات و یادداشت های حجه الاسلام و المسلمین محمدحسن رحیمیان، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تاریخ نشر ۱۳۸۳
طبری آملی، عماد الدین أبی جعفر محمد بن أبی القاسم، بشارة المصطفی لشیعة المرتضی( ط- القدیمة)، ناشر: المکتبة الحیدریة، سال چاپ ۱۳۸۳ ق، نوبت چاپ دوم
طوسی، محمد بن الحسن، تهذیب الأحکام( تحقیق خرسان)، دار الکتب الإسلامیه، سال چاپ ۱۴۰۷ ق، نوبت چاپ چهارم
قاضی طباطبایی، سید محمدعلی، تحقیق درباره اول اربعین سیدالشهدا علیه السلام، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ ۱۳۸۵
قمی، محمد بن حسن، متوفای قرن ۷ هـ، العقد النضید والدر الفرید فی فضائل أمیر المؤمنین وأهل بیت النبی علیهم السلام، التحقیق: علی أوسط الناطقی، دار الحدیث، قم، ۱۴۲۲ ق، ۱۳۸۰ هـ.
مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحار الأنوار( ط- بیروت)، دار إحیاء التراث العربی، سال چاپ ۱۴۰۳ ق، نوبت چاپ دوم
محتشمی، سید علی اکبر، ناشر کتاب حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، سال نشر ۱۳۷۶
مفید، محمد بن محمد، کتاب المزار- مناسک المزار( للمفید)، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید- رحمة الله علیه، سال چاپ ۱۴۱۳ ق، نوبت چاپ اول
مفید، محمد بن محمد، مسار الشیعة فی مختصر تواریخ الشریعة، مکتب آیة الله العظمی المرعشی النجفی – قم
مفید، محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ناشر کنگره شیخ مفید، سال چاپ ۱۴۱۳ ق، نوبت چاپ اول
مقرم، عبدالرزاق، مقتل مقرم، موسسه الخرسان للمطبوعات، بیروت لبنان
میرزا جواد آغا الملکی التبریزی، المراقبات ( أعمال السنة )، شر مؤسسة دار الاعتصام للطباعة والنشر والتحقیق، سال چاپ ذی الحجة ۱۴۱۶
