در میان فرزندان ائمه اطهار علیهم السلام برخی مانند خورشید تابناک می‌درخشند و مقام و منزلت بالایی دارند. از جمله این بزرگواران حضرت فاطمه معصومه دختر حضرت موسی بن جعفر سلام الله علیهم اجمعین می‌باشد.
بانویی که در محضر ائمه رشد و نمو کرده و از خرمن علم و معرفت آنها خوشه چیده است لذا با نگاهی به روایاتی که از ائمه اطهار علیهم السلام درباره ثواب زیارت حضرت فاطمه معصومه علیها السلام وارد شده ، پی به جایگاه بلند این بانوی کریمه می‌بریم.
فضائل حضرت معصومه سلام الله علیها در روایات
امام رضا علیه‌السلام فرمودند : مَن زارَها بِقُم کمَن زارَنی[۱] ؛
یا امام جواد علیه السلام فرمودند : مَن زارَ قَبرَ عَمَّتی بِقُم ، فَلَهُ الجَنَّةُ[۲] ؛
یا امام صادق‌علیه السلام فرمودند: إنَّ لَنا حَرَماً و هُوَ بَلَدَةُ قُم و سَتُدفَنُ فیهَا امْرَأةٌ مِن أولادِی تُسَمّی فاطِمَةَ ، فَمَن زارَها وَجَبَت لَهُ الجَنَّةُ [۳]
این‌ها همه نشانگر عظمت حضرت فاطمه معصومه علیها السلام می باشد.
زیارت‌نامه مأثوره حضرت و فضیلت ایشان
درمیان امام زادگان فقط سه امام زاده می باشند که زیارت نامه مأثوره دارند که یکی از آنها حضرت فاطمه معصومه علیها السلام می باشد.
اثر و فایده زیارت نامه مأثوره در این است که چون توسط امام معصوم بیان شده است و امام مانند جد خود رسول خدا صلی الله علیه و آله مصداق آیه «ما ینطق عن الهوی[۴]» می‌باشد , لذا ما از این زیارت نامه به بخشی از مقامات معنوی این بانو دست پیدا می کنیم.
در فرازی از این زیارت نامه که حضرت امام رضا علیه السلام به سعد بن عبدالله اشعری آموخت ، می‌خوانیم:
یا فَاطِمَةُ اشْفَعِی لِی فِی الْجَنَّةِ فَإِنَّ لَک عِنْدَ اللَّهِ شَأْناً مِنَ الشَّأْنِ، که مقام شفاعت در کلام امام صادق علیه‌السلام هم وجود دارد که در شأن حضرت می‌فرمایند : و تَدخُلُ بِشَفاعَتِها شِیعَتی الجَنَّةَ بِأجمَعِهِم.
نگاهی کوتاه به زندگانی حضرت فاطمه معصومه سلام‌الله علیها
حضرت معصومه علیهاالسلام در سال ۱۷۳ ه ق، در دوران خلافت هارون (۱۹۳ – ۱۷۰ ه ق) دیده به جهان می‌گشاید و تا ۶ سالگی در سایه پدر رشد و کمال می‌یابد و از نظر مقام علمی و کمال روحی رشد می‌کند.
حضرت معصومه علیها السلام تنها تا شش سالگی از نعمت درک حضور پدر بهره مند می‌شود.
ایشان در پی دستگیری و زندانی شدن پدرش، از فیض ایشان محروم می‌شود تا اینکه پس از چهار سال انتظار، خبر شهادت پدر را می‌شنود و در سوگ او به عزا می‌نشیند. حضرت معصومه علیهاالسلام در ۱۰ سالگی پدر را برای همیشه از دست می‌دهند.
در سال ۲۰۰ هجری امام رضا علیه‌السلام به اجبار مامون راهی مرو می‌شود و حضرت معصومه علیهاالسلام، خواهری که از آغاز تولد تاکنون که ۲۷ سال از زندگی ایشان می‌گذرد با برادر همراه بوده است، اکنون باید از برادر جدا شود.
مهاجرت به سوی امام
یک سال بعد از هجرت امام رضا علیه السلام، یعنی در سال ۲۰۱ ه ق حضرت معصومه علیها السلام به قصد ملاقات برادر، مدینه را ترک کردند و در همان سال در قم وفات یافت.
اینکه در ساوه بر کاروان چه گذشت وچه عاملی این عاشق دل سوخته را در نیمه راه از سفر بازداشت، درست مشخص نیست.
در بعضی از کتابها آمده که وقتی کاروان حضرت معصومه علیها السلام به شهر ساوه رسید، مأموران عباسی به کاروان حمله کردند و در این واقعه ۲۲تن از همراهان آن حضرت به شهادت رسیدند و حضرت معصومه علیها السلام نیز توسط آنان مسموم شد.[۵]
آنچه که مورد اتفاق همه کتابها است، آن است که حضرت معصومه علیها السلام پس از عبور از ساوه بیمار شد و از اطرافیان خود سؤال کرد: تا قم چقدر راه است؟ آنان عرض کردند: ۱۰ فرسخ. آن حضرت دستور می‌دهد که کاروان به سمت قم حرکت کند.[۶]
از ربع آخر قرن اوّل هجری، تشیع در قم رواج یافته بود و این شهر از سوی امامان شیعه به عنوان پناهگاه شیعیان محسوب می‌شد و خیل عظیمی از پیروان اهل‌بیت علیه‌السلام را در خود جای داده بود.
از جمله این پیروان اهل بیت علیه‌السلام، خاندان اشعری بودند.
موسی بن خزرج، بزرگ خاندان اشعری، زمانی که از کاروان حضرت معصومه علیها السلام مطلع شد، شتابان همراه عده ای از محبان اهل بیت علیهم السلام به استقبال کاروان شتافت و زمام شتر آن حضرت را گرفت و به سمت قم حرکت داد و به منزل خود آورد و حضرت را در منزل خود جای داد.[۷]
با ورود حضرت معصومه علیها السلام به قم، مردم قم میزبان ایشان شدند.
آن حضرت بعد از آنکه ۱۷ یا ۱۹ روز ساکن منزل موسی بن خزرج بود و در این مدت مشغول عبادت و راز و نیاز با پروردگار خود شد[۸].
با دلی شکسته و غصه دار از داغ پدر و فراق برادر, رحلت فرمودند. در عزای آن حضرت شهر قم را یکپارچه غم و ماتم فرا گرفت. بدن مطهر آن حضرت را غسل داده کفن کردند, و به طرف باغ موسی بن خزرج , مکان فعلی حرم مطهر, آوردند. دو سوار نقابدار از بیرون شهر آمدند و بر بدن آن حضرت نماز خواندند. آنگاه داخل سرداب شده بدن مطهر را دفن کردند و رفتند, و کسی آنان را نشناخت.
موسی بن خزرج آن باغ را وقف حضرت معصومه سلام الله علیها نمود, و از بوریا و حصیر سقفی بر روی قبر آن حضرت قرار داد. این بنا بود تا آنکه زینب دختر امام جواد علیه السلام بر روی قبر شریف قبه ای بنا نهاد. سپس جماعتی از دختران ائمه علیهم السلام در آن مکان دفن شدند. هنگامی که ام محمد دختر موسی بن محمد بن علی الرضا علیه السلام فوت کرد, در کنار آن حضرت دفن شد. بعد از آن میمونه خواهر ام محمد از دنیا رفت, و آن بزرگوار هم در جنب ام محمد دفن شد. روی این دو قبر یک گنبد دیگر بنا کردند, به گونه ای که دو گنبد چسبیده به هم به روی قبر حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها و ام محمد و میمونه بوده است.[۹]
مقام و جایگاه ویژه
با نگاهی اجمالی به زندگی پر خیر و برکت حضرت فاطمه معصومه علیها السلام به جایگاه ویژه ایشان پی بردیم.
حال سوال این است که صرف فرزند امام بودن به انسان چنین جایگاهی می‌دهد یا مسأله‌ای دیگر وجود دارد؟
با نگاهی به تاریخ زندگانی انبیا و ائمه علیهم‌السلام مشاهده می‌شود, برخی از فرزندان ایشان از راه حق خارج شدند و مساله نسب، کاری برای آنها نکرد.
برای نمونه کنعان پسر نوح پیامبر که به موعظه‌های پدر توجه نکرد و به او ایمان نیاورد و در نهایت در عذاب الهی که به صورت طوفان نازل شده بود به همراه کافران غرق شد[۱۰].
عبدالله افطح فرزند امام صادق (علیه‌السّلام) بعد از شهادت امام صادق (علیه‌السّلام) ادعای امامت کرد و خود را جانشین پدر بزرگوارش معرفی نمود[۱۱].
اما حضرت فاطمه معصومه علیها السلام در مسیر امامت پدر و بعد برادر بزرگوار خود حضرت امام رضا علیه‌السلام قرار داشت و این امامت محوری ایشان را به این جایگاه رفیع رساند.
معرفت به امام زمان در هر عصر از مهمترین مسائل دین به حساب می آید لذا پیامبر اکرم فرمودند: «مَنْ ماتَ وَ لَمْ یعْرِفْ إمامَ زَمانِهِ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیة؛ هر فردی که بمیرد در حالی که امام زمانش را نشناسد، به مرگ جاهلی مرده است[۱۲].
و امامت اصلی از اصول دین است که همه فروع دینی به آن وابسته است. حضرت امام باقر علیه السلام فرمودند: بُنِی الإسلامُ علی خَمْسَةِ أشْیاءَ : عَلی الصَّلاةِ ، و الزَّکاةِ ، و الحَجِّ ، و الصّومِ ، و الوَلایةِ. قالَ زُرارَةُ : فقلتُ : و أی شَیءٍ مِنْ ذلِک أفْضَلُ ؟ فقالَ : الوَلایةُ أفْضَلُ؛ لأنّها مِفْتاحُهُنَّ ، و الوالی هُوَ الدَّلیلُ عَلَیهِنَّ.[۱۳]
امام باقر علیه السلام فرمود : اسلام بر پنج چیز استوار است: نماز، زکات، حج، روزه و ولایت. زراره می گوید: پرسیدم: از میان آنها کدام برتر است؟ فرمود: ولایت برتر است؛ زیرا ولایت کلید آنهاست و صاحب ولایت، راهنما به سوی آنها می باشد.
این نشان دهنده جایگاه مهم امامت در دین مبین اسلام می باشد که اگر در زندگی انسان هدایت‌گری و اطاعت از امام نباشد ، انسان به هدف الهی نخواهد رسید.
لذا بعد از عرض ارادت و بیان اعتقادات خود در فراز آخر زیارت حضرت فاطمه معصومه علیها السلام می‌گوییم:
اللّٰهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُک أَنْ تَخْتِمَ لِی بِالسَّعادَةِ فَلَا تَسْلُبْ مِنِّی مَا أَنَا فِیهِ،
خدایا از تو می‌خواهم که سرانجام کارم را به خوشبختی ختم کنی و آنچه را در آنم از دستم مگیری.
عاقبت به خیر شدن انسان به بیان امام رضا علیه السلام در این فراز پایانی زیارت حضرت , در ثبات قدم در ولایت اهل بیت علیهم السلام می باشد که این ثبات قدم در دعاهای اهل‌بیت علیهم السلام برای شیعیانشان در روایات وجود دارد بالاخص در دوران غیبت حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف که باقی ماندن بر عقاید کار دشواری می‌باشد.
لذا امام صادق علیه السلام برای آن بیانی دارند که : سَتُصِیبُکمْ شُبْهَةٌ فَتَبْقَوْنَ بِلَا عَلَمٍ یرَی وَ لَا إِمَامٍ هُدًی وَ لَا ینْجُو مِنْهَا إِلَّا مَنْ دَعَا بِدُعَاءِ الْغَرِیقِ قُلْتُ کیفَ دُعَاءُ الْغَرِیقِ قَالَ یقُولُ یا اللَّهُ یا رَحْمَانُ یا رَحِیمُ یا مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ ثَبِّتْ قَلْبِی عَلَی دِینِك.[۱۴]
عبدالله بن سنان از امام صادق علیه السلام روایت کرد که فرمودند: به زودی گرفتار شبهه شده و بدون امام(حاضر) می‌مانید و در آن زمان نجات نمی‌یابد مگر کسی که دعای غریق را بخواند. گفتم دعای غریق چگونه است؟ فرمودند بگوید:
یا اللَّهُ یا رَحْمَانُ یا رَحِیمُ یا مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ ثَبِّتْ قَلْبِی عَلَی دِینِك.
وفات حضرت
همانطور که ذکر شد , یک سال بعد از هجرت امام رضا علیه السلام، یعنی در سال ۲۰۱ ه ق حضرت معصومه علیها السلام به قصد ملاقات برادر، مدینه را ترک کردند و در همان سال در قم وفات یافت.
اما اینکه در چه ماهی وارد قم شدند و وفات نمودند، اختلاف است. آنچه مورد اتفاق اکثر مؤلفین است، ماه ربیع الاول است وتنها تعداد معدودی قائلند که آن حضرت در هشتمین روز از ماه شعبان از دنیا رفته است.[۱۵]
مرحوم نمازی وفات حضرت معصومه سلام الله علیها را در ۱۲ ربیع الثانی سال ۲۰۱هجری نقل کرده است.[۱۶]
شاید علت اختلاف این باشد که مدت اقامت آن حضرت در قم بین ۱۷روز و ۱۹ روز مردّد است. از این رو، آستانه مقدسه حضرت معصومه علیها السلام از دهم تا دوازدهم ربیع الثانی را روز وفات آن حضرت قرار داده و این ایام را ایام معصومیه نام گذاری کرده است[۱۷] .
پی‌نوشت‌ها:
[۱]کامل الزیارات ، ص ۵۳۶
[۲] همان
[۳] بحار الأنوار ، ج ۶۰ ، ص ۲۱۶
[۴] نجم / ۳و ۴ سوره
[۵] حیاة السیاسیة للامام الرضا علیه السلام ؛ حسینی، جعفر مرتضی ؛ ص ۴۲۸
[۶] تاریخ قم ؛ قمی، حسن ابن محمد بن حسن، ترجمه حسن ابن علی ابن حسن عبدالملک قمی، تصحیح: سید جلال الدین، تهران، انتشارات توس، ۱۳۶۱، ص ۱۹۹ – ۲۰۰
[۷] تاریخ قم ؛ ص ۲۱۳
[۸] تاریخ قم، ص ۲۱۳ ؛ بحارالانوار ج ۶۰، ص ۲۱۹
[۹] تقویم شیعه ، عبدالحسین نیشابوری ، ص ۱۰۶
[۱۰] البدایة و النهایة، ابن کثیر ، ج۱، ص۱۱۳
[۱۱] فرق الشیعه، نوبختی ، ص۷۷
[۱۲] کمال الدین، شیخ صدوق، ج۲، ص۴۱۰
[۱۳] الکافی : ۲ / ۱۸ /۵
[۱۴] کمال الدین و تمام النعمة، ج۲، ص۳۵۲
[۱۵] حیات الست ؛ منصوری، مهدی، قم، انتشارات صحفی، ۱۳۳۹ ه ش، ص ۱۱، مدرک قول این مؤلف، نسخه خطی منسوب به شیخ حر عاملی به نام «رسالة العربیة العلویة» است
[۱۶] مستدرک سفینه البحار: ج ۸ ص ۲۵۷
[۱۷] بحار الأنوار ، ج ۶۰ ، ص ۲۲۸
